عمر، فلسفه غيبت، عوامل ظهور و... مطرح شده است، ولي درباره چگونگي قيام، سيستم حكومتي و شيوه زمامداري آن حضرت، آن چنان كه شايسته است، تحقيق و پژوهشي به عمل نيامده است. از اين رو، بر آن شدم تحقيقي در اين زمينه داشته باشم؛ شايد بتوانم براي سؤالاتي كه كم و بيش براي همگان مطرح است، پاسخي بيابم.يكي از پرسش هايي كه ذهن بيش تر انسان ها را به خود مشغول داشته، آن است كه امام (عج) چگونه نظام هاي سياسي گوناگون را - كه داراي افكار و توانايي هاي مختلفي هستند - از ميان برمي دارد و نظام واحد جهاني تشكيل مي دهد؟سيستم و برنامه حكومتي آن حضرت چگونه است كه در آن ظلم و ستمي در جهان نخواهدبود؛ فسادي صورت نمي گيرد و گرسنه اي يافت نمي شود؟اين انديشه چهار سال مرا به تحقيق و پژوهش در موضوع ياد شده واداشت، و نتيجه آن، كتابي شد كه در پيش روي داريد.در بخش نخست اين كتاب، اوضاع جهان پيش از ظهور امام (عج) - كه آكنده از جنگ و كشتار، ويراني وقحطي، مرگ و بيماري، ظلم وستم و ناامني و تجاوز است - مورد بررسي قرار گرفته، نتيجه گيري مي شود كه مردم در آن هنگام از مرام ها، مكتب ها و حكومت هاي گوناگون - كه هركدام ادّعاي رعايت حقوق بشر، سعادت انسان و نجات آنان را داشته اند - مأيوس شده، از بهبود اوضاع نابسامان جهان نااميد گشته اند و در انتظار ظهور مصلحي به سر مي برند تا نجات بخش آنان باشد.بخش دوم كتاب، به چگونگي قيام و انقلاب جهاني حضرت مهدي (عج) مي پردازد؛ نهضتي كه از كنار كعبه با اعلام آن حضرت آغاز مي گردد. ياران و پيروان حقيقي از سراسر جهان

به او مي پيوندند. ستاد فرماندهي شكل مي گيرد، سپاهيان منظم شده، فرماندهان منصوب مي شوند و عمليات در سطح وسيعي آغاز مي گردد.امام مهدي (عج) ظهور مي كند و به ريشه كن كردن ستم و ستمگر از جامعه مي پردازد. اين جامعه، محدود به سرزمين حجاز، خاورميانه و آسيا نيست؛ بلكه به وسعت كره زمين است.اصلاح چنين جامعه اي كه پر از ظلم و فساد است، كاري بس دشوار و مدّعي - آن در حقيقت - ادّعاي معجزه اي بزرگ دارد و اين معجزه به دست او تحقّق مي يابد.سومين بخش كتاب، به حكومت آخرين امام (ع) اشاره دارد. آن حضرت براي اداره جهاني رهيده از ستم و فساد و نيز تحقق حاكميت اسلام، دولتي قوي و كارآمد، از ياران توانمند زمان خويش و بزرگاني چون حضرت عيسي (ع)، سلمان فارسي، مالك اشتر، صالح و... از سَلَف صالح تشكيل مي دهد. هر چند نقش آنان را در براندازي حكومت هاي جور نمي توان ناديده گرفت، ولي نقش اصلي آنان در سازندگي و اصلاح جهان در حكومت جهاني حضرت مهدي (عج) است.آن چه در اين پيش گفتار به اختصار ذكر شد، با بهره گيري از ده ها كتاب از - شيعه و سنّي- وبررسي صدها روايت، به صورت مبسوط و مستدل در كتابي كه در پيش رو داريد، آمده است.اميد است اين كتاب كه دورنمايي - هر چند نارسا - از جامعه اسلامي پس از ظهور عدالت گستر آل محمد (ص) را ترسيم كرده است، مقبول امام زمان (عج) و مورد استفاده مسلمانان ايران و منتظران واقعي امام زمان (عج) قرار گيرد و آنان را براي فراهم كردن زمينه ظهور آن حضرت آماده سازد.از خداوند بزرگ خواهانيم كه مرجع بزرگوار امام خميني (ره) را

كه جلوه اي از حكومت مهدي (عج) را در ايران به ما نشان داد با انبيا و معصومين محشور فرمايد و خادمان به اهل بيت ومملكت اهل بيت را موفق و در حراست از اين امّ القراي اسلام مؤيّد بدارد. در اين جا تذكر چند نكته ضروري است:1. ما مدّعي آن نيستيم كه در اين كتاب مطلب تازه اي ارائه كرده ايم؛ زيرا روايات آن را عالمان گذشته جمع آوري نموده، در برخي موارد، نتيجه گيري نيز كرده اند؛ امّا ويژگي اين كتاب، در اين است كه سعي شده به دور از اصطلاحات خاص و نزاع هاي ديني، مطالب را در قالبي نو، ساده و در خور فهم عموم ارائه كند.2. برداشت هايي كه از روايات صورت گرفته و به جايي استناد داده نشده است، نظر شخصي نويسنده مي باشد. از اين رو، ممكن است كه با دقت و تحقيق بيش تر و مقايسه روايات با يك ديگر، مطالب ديگري برداشت شود.3. هم چنين مدّعي نيستيم كه تمامي روايات مورد استناد در اين كتاب، صحيح و غير قابل خدشه است؛ بلكه سعي بر اين بوده است كه آن چه محدّثان و مؤلفّان معتبر در كتاب هاي شان آورده اند، نقل شود. هم چنين جز در پاره اي از موارد، از سند روايات بحثي به ميان نيامده است؛ زيرا در مقام اثبات يا نفي آن نبوده ايم. علاوه بر آن كه در بسياري از موارد، با تواتر اجمالي به صدور روايت قطع پيدا مي كنيم؛ به ويژه در رواياتي كه از طريق اهل بيت (ع) رسيده است.4. روايات اين كتاب پيش از تأليف و تدوين كتاب معجم احاديث [1] الامام المهدي (ع) جمع آوري شده است. از اين رو، مشتاقان به تحقيق بيش تر در اين زمينه

را به آن كتاب كه بحمداللّه پس از اين كتاب موفق به جمع آوري و تأليف و نشر آن شدم ارجاع مي دهيم.5. در بسياري از روايات كلمه الساعه و القيامه به ظهور حضرت مهدي (عج) تفسير شده است. ازاين رو، رواياتي كه به عنوان شرايط يا علائم الساعه والقيامه آمده، در اين كتاب به عنوان علائم ظهور آورده شده است.6. برخي از مطالب كتاب نياز به تحقيق بيش تري دارد؛ هر چند سعي شده درباره آنها توضيح داده شود. اميد است با عنايات الهي كتاب را در چاپ هاي بعدي با تحقيق بيش تري منتشر نماييم.در خاتمه به مصداق من لم يشكر المخلوق لم يشكر الخالق، لازم است از برادران و دوستان به ويژه از دو برادر بزرگوارم، حجج اسلام محمد جواد و محمد جعفر طبسي براي رهنمودهاي شان و از حجج اسلام علي رفيعي و سيدمحمد حسيني شاهرودي براي بازنويسي و تنظيم مطالب كتاب، تشكر و قدرداني كنم.قم - نجم الدين طبسي 1373 ه.ش

امام زمان (عج) فتنه و آشوب، هرج و مرج، نابساماني، ناامني و ظلم و بيداد، نابرابري و اجحاف، قتل و كشتار و تجاوز، همه جا را فرا مي گيرد و زمين سرشار از ستم و بي عدالتي مي شود.جنگ هاي خونين ميان ملّت ها و كشورهاي جهان آغاز شده، زمين از كشته ها انباشته مي گردد. كشتار ناحق به حدّي زياد است كه هيچ خانه و خانواده اي يافت نمي شود كه يك يا چند عزيز خود را از دست ندهد. مردان و جوانان بر اثر جنگ ها از بين مي روند، تا آن جا كه هر سه نفر، دو نفر كشته مي شوند.امنيّت مالي و جاني از ميان ملّت ها رخت بر مي بندند، راه ها و جاده ها ناامن مي گردد، ترس، وحشت و هراس بشر را فرا مي گيرد، مرگ هاي زودرس و ناگهاني فراوان مي شود. كودكان معصوم با بدترين شكنجه ها، به دست فرمانروايان ستمگر كشته مي شوند، در خيابان ها و معابر عمومي به زنان باردار تجاوز مي گردد، بيماري هاي واگير و مرگ بار -شايد بر اثر تعفّن پيكر كشته شدگان يا به كارگيري سلاح هاي ميكربي و شيمايي- گسترش مي يابد. كمبود مواد غذايي، گراني و قحطي، زندگي مردم را فلج مي كند و زمين از پذيرش بذر و رشد و شكوفايي سر باز مي زند. باران ها قطع شده، يا بي هنگام فرومي آيد و زيان مي رساند. بر اثر قحطي، زندگي چنان سخت مي شود كه برخي از مردم براي تأمين قوت لايموت خود، زنان و دختران خود را در برابر اندكي غذا واگذارمي كنند.در آن شرايط دشوار، نااميدي، بشر را فرا مي گيرد و مرگ بهترين هديه الهي به انسان ها تلقّي مي شود و تنها آرزوي مردم، پايان يافتن زندگي است. در آن هنگام چون شخصي از ميان پيكر كشته شدگان و از كنار

گورستان ها بگذرد، آرزو مي كند: كاش يكي از آنان بود تا از زندگاني ذلت بار آسوده مي گشت.در آن هنگام هيچ قدرت و سازمان و تشكيلاتي وجود ندارد كه بتواند آن همه نابساماني، تجاوز و كشتار را مهار كند و ستمكاران و قدرتمندان را به سزاي كردار ننگينشان برساند. هيچ فريادي براي رهايي مردم به گوش نمي رسد. همه مدّعيان نجات بشر، خائن و دروغ گو از كار در مي آيند و انسان ها تنها ظهور مُصلحي الهي و معجزه اي خدايي را انتظار مي كشند.در آن هنگام كه نااميدي همه را فرا گرفته است، لطف و رحمت الهي، مهدي موعود را، پس از سال ها غيبت و انتظار، براي نجات انسانيت ظاهر مي كند و سروش آسماني در همه جهان به گوش مي رسد كه: «اي اهل عالم! دوران فرمانروايي ستمگران به سرآمد و حكومت عدل الهي فرا رسيد و مهدي ظهور كرد». اين نداي آسماني، روح اميد را در پيكره بي رمق انسان ها مي دمد و به محرومان و ستمديدگان مژده رهايي مي دهد.آري، با درك اين زمينه هاست كه مي توان، به ضرورت ظهور مصلحِ الهي پي برد، و اهميّت و ارزش حكومت عدالت گستر مهدي (عج) را درك كرد.در اين جا اوضاع نابسامان پيش از ظهور امام (ع) را در پنج فصل، از ديدگاه روايات بررسي مي كنيم.

خويش را براي تشكيل حكومت اسلامي به كار گرفت و در شهر مدينه به پايه ريزي آن پرداخت. پس از رحلت آن حضرت - هر چند امامان معصوم (ع) وعالمان، آرزوي تشكيل حكومت اسلامي را داشته اند - جز در موارد انگشت شماري، حكومت ها الهي نبوده است و تا زمان ظهور حضرت مهدي (ع) نيز بيش تر حكومت ها بر باطل خواهند بود.در رواياتي كه از پيامبر (ص) و ائمه (ع) به ما رسيده است، چشم انداز عمومي حكومت ها، پيش از قيام مهدي (عج) ترسم شده است كه به مواردي از آن اشاره مي كنيم:

كه پيروان پيامبر (ص) تنها از تجاوز و هجوم قدرت هاي بيگانه رنج نمي برند، بلكه از سوي حكومت هاي خودكامه و مستبد خودشان نيز در فشار و رنجند؛ آن چنان كه زمين با همه گستردگي اش بر آنان تنگ مي شود و به جاي احساس آزادي، خود را در زنداني بزرگ احساس مي كنند. هم اكنون در جهان اسلام جز ايران - كه با عنايت خداوند و امام زمان (عج) در آن فقيه عادل حكومت مي كند - باقي رهبران كشورهاي اسلامي با اسلام و مسلمانان ميانه خوبي ندارند و با آنان بيگانه اند.در روايات، در اين زمينه چنين آمده است:رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد: «در آخر الزمان بلاي شديدي - كه سخت تر از آن شنيده نشده باشد - از سوي فرمانروايان اسلامي بر امّت من وارد خواهد شد؛ به گونه اي كه فراخناي زمين بر آنان تنگ خواهد گشت و زمين از بيداد و ستم لبريز گردد؛ آن چنان كه مؤمن براي رهايي از ستم، پناهگاهي كه بدان پناهنده شود، نمي يابد». [6] .در پاره اي از روايات به ابتلاي مسلمانان به رهبران خودكامه تصريح گشته، در پي حكمراني آن فرمانروايان ستمگر، ظهور مصلح كلّ، نويد داده شده است. در اين دسته از روايات، از سه گونه حكومت - كه پس از رسول گرامي اسلام بر سر كار مي آيند - سخن به ميان آمده است. اين سه گونه حكومت عبارتند از: خلافت، امارت و ملوك و پس از آن، جباران حاكم مي شوند.پيامبر اكرم (ص) فرمود: «پس از من خلفايي بر سر كار خواهند آمد؛ بعد از خلفا، امرايي و پس از امرا، پادشاهان و پس از آنان جباران و ستمگران؛ سپس مهدي (عج) ظهور مي كند». [7] .

در آسايش و راحتي به سر مي برند كه كارگزاران حكومت، افرادي صالح و كاردان باشند؛ ولي وقتي كه افراد ناشايست بر مردم فرمانروا شدند، طبيعي است كه انسان ها از رنج و عذاب به ستوه آيند؛ درست همان وضعيتي كه پيش از ظهور حضرت مهدي (عج) پيش مي آيد. در اين هنگام، دولت ها را افرادي خيانتكار، فاسق و ستمكار تشكيل مي دهند.پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد: «زماني خواهد آمد كه فرمانروايان، ستم پيشه؛ فرماندهان، خيانتكار؛ قاضيان، فاسق و وزيران، ستمگر مي گردند». [8] .

1350 شمسي و در زمان سلطنت محمدرضا پهلوي، با عنوان جشن هنر شيراز كه در آن صحنه هاي بسيار زشتي از زندگي حيواني نمايش داده شد، اعتراض و خشم جامعه اسلامي ايران را برانگيخت؛ ولي در روزگار پيش از ظهور، خبري از اين اعترض ها نيست و تنها اعتراض، اين است كه چرا در وسط چهارراه ها چنين اعمال زشتي صورت مي گيرد. اين بالاترين نهي از منكري است كه انجام مي شود و چنين شخصي، عابدترين فرد زمان خود است.اينك نظري به روايات مي افكنيم تا عمق فاجعه از بين رفتن ارزش هاي اسلامي و گسترش فساد در آن روزگار را درك كنيم. رسول خدا (ص) مي فرمايد: «قيامت بر پا نمي شود تا آن كه زني را در روز روشن و به طور آشكار (و در پيش روي همگان از چنگ صاحبش) گرفته، در وسط راه به او تعدّي كنند؛ ولي احدي اين كار را نكوهش نكند و از آن جلوگيري ننمايد. بهترين آن مردم، كسي است كه مي گويد: اي كاش كمي از وسط راه كنار مي رفتي و كارت را انجام مي دادي». [18] .هم چنين حضرت مي فرمايد: «سوگند به آن كه جان محمد (ص) در دست اوست، اين امّت از بين نمي روند تا آن كه مرد بر سر راه زنان مي ايستد (و چون شير درنده) به آن تجاوز مي كند. بهترين آن مردم، كسي است كه مي گويد: اي كاش او را پشت اين ديوار پنهان مي كردي و در ملأ عام، اين عمل را انجام نمي دادي». [19] .در بياني ديگر مي فرمايد: «آن مردمان چون حيوانات، در وسط راه بر هم مي شورند و با هم مي ستيزند و آن گاه يكي از آنان به مادر، خواهر و دختر او

در وسط راه و در حضور همگان تجاوز مي كند، سپس آنان را در معرض تعدّي ديگران قرار مي دهد و يكي پس از ديگري عمل زشت را انجام مي دهند؛ ولي كسي اين كردار زشت را نكوهش نمي كند و تغيير نمي دهد. بهترين آنان كسي است كه مي گويد: اگر از جاده و از نظر مردم دور مي شديد، بهتر بود». [20] .

او فرود مي آيد». [26] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «قيامت بر پا نمي شود، مگر آن كه فرزند كم گردد». [27] در اين روايت «الولد غيضاً» آمده است كه معناي آن سقط جنين و جلوگيري از بارداري است؛ ولي كلمه «غيظاً» كه در روايت ديگري آمده است به معناي غم و مشقّت و محنت و غضب است.يعني مردم در آن دوران با سقط جنين و جلوگيري از افزايش فرزند، مانع زيادشدن فرزندان مي شوند. يا فرزند داشتن موجب غم و اندوه و خشم خواهد بود و شايد اين به علت مشكلات سخت اقتصادي، گسترش بيماري ها در كودكان و نبودن امكانات، تبليغ و تشويق به كنترل جمعيت و يا عامل ديگر باشد.

آن كه زماني فرا رسد كه (براثر تلفات مردان و كثرت زنان) زني كفشي را در راه بيابد و (از روي دريغ و افسوس) گويد: اين كفش از آن مردي بوده است؛ در آن روزگار، براي هر پنجاه زن، يك سرپرست خواهد بود». [31] .اَنس مي گويد: آيا نمي خواهيد حديثي را كه از پيامبر (ص) شنيدم، نقل كنم؟ پيامبر (ص) فرمود: «مردان از بين خواهند رفت و زنان باقي مي مانند». [32] .

از ارزش هاي خود باز دارد و آنان را به زندگي ذلت بار تحت هر شرايطي انس دهد؛ هر چند با از دست دادن دين و اصول مكتب باشد.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «ظهور مهدي (عج) هنگامي خواهد بود كه دنيا آشفته و پُراز هرج و مرج گردد و گروهي به گروه ديگر يورش برند [33] نه بزرگ به كوچك رحم كند و نه نيرومند بر ضعيف ترحّم نمايد. در چنين هنگامي خداوند به او اجازه قيام مي دهد». [34] .

پا مي خيزد - همان گونه كه من در اوّل زمان به پا خاستم- و دنيا را پر از عدل و داد مي كند؛ همان گونه كه از ظلم و جور پر شده است». [35] .

را بر در مسجد كوفه به دار مي زند و از آن جا بيرون مي رود و باز جنايت مي كند و در حالي كه در دستش نيزه اي قرار دارد، زني باردار را دستگير مي كند و آن را به يكي از يارانش مي سپارد و فرمان مي دهد كه در وسط خيابان به او تجاوز كند. او پس از تجاوز، شكم زن را مي درد و جنينش را بيرون مي آورد و هيچ كس نمي تواند چنين وضعيت هولناكي را تغيير دهد». [36] .امام صادق (ع) در خبر لوح مي فرمايد: «... خداوند رحمت خويش را به وسيله فرزند دختر پيامبر (ص) كامل مي گرداند؛ همان كسي كه كمال موسي، ابهت عيسي و صبر و استقامت ايوب پيامبر را داراست. دوستان من، در دوران (پيش از ظهور) او خوار و ذليل باشند و سرهاي شان، همانند سرهاي اهالي ترك و ديلم (براي حكام و ظالمان) هديه برده مي شود. آنان كشته شوند و سوزانده گردند و ترسان، وحشت زده و هراسناك باشند. زمين از خونشان رنگين شود و ناله و فرياد در ميان زنانشان زياد گردد. آنان دوستان واقعي من هستند. او به وسيله آنان هر فتنه كور و تاريكي را دفع مي كند و زلزله ها (وناآرامي ها) را بر طرف مي سازد و زنجيرها و بندهاي اسارت را از ايشان بر مي دارد. درود خداوند بر آنان باد كه ايشان همان هدايت شدگانند». [37] .ابن عباس مي گويد: «سفياني و فلاني خروج مي كنند و با هم مي جنگند؛ به گونه اي كه (سفياني) شكم زنان را مي درد و كودكان را در ديگ هاي بزرگ مي گدازد و مي سوزاند». [38] .ارطات مي گويد: سفياني هر كس را كه با او مخالفت كند، مي كشد. با اره ها مخالفانش را به

دو نيم مي كند و با ديگ ها آنان را نابود مي سازد. اين ستم ها، شش ماه به طول مي انجامد. [39] .

روز - از آن چه كه از درنده خويي مردم و تجاوز آنان به حقوق يك ديگر مي بيند - آرزوي مرگ مي كند». [41] .حذيفه صحابي، از پيامبر (ص) نقل مي كند: «به يقين زماني بر شما فرا مي رسد كه انسان در آن روزگار، آرزوي مرگ مي كند؛ بدون آن كه از جهت فقر و تنگ دستي در فشار باشد». [42] .ابن عمر مي گويد: به يقين زماني بر مردم بيايد كه مؤمن در اثر شدّت گرفتاري ها و بلاهاي روي زمين، آرزو كند كه اي كاش كه خود و خانواده اش بر كشتي سوار مي شدند و در دريا به سر مي بردند. [43] .

را شلّاق نمي زند، مگر به حق و براي اجراي حد. خداوند به سبب او، بدعت ها را محو و فتنه ها را نابود مي كند و درِ حق را باز و درهاي باطل را مي بندد و اسيران مسلمان را - در هر نقطه اي كه هستند - به وطن خودشان بازمي گرداند». [44] .

چون (ماده) بُز مرده اي شويد كه در زير چنگال هاي درنده اي قرار گرفته است كه برايش فرق نمي كند بر كجا دست گذارد. در آن هنگام نه محلّي دوردست از تجاوز داريد كه به سوي آن بالا رويد و نه پناهي داريد كه به آن تكيه دهيد». [56] .

نجاتي از آن نخواهد بود. در آنها جنگ، فرار و آوارگي است. پس از آن فتنه هايي خواهد بود كه از فتنه هاي پيشين شديدتر است. هنوز فتنه اي فروكش نكرده كه فتنه ديگري شعله ور مي شود تا جايي كه هيچ خانه اي از خانه عرب ها باقي نمي ماند كه اين آتش در آن نرفته باشد و هيچ مسلماني نمي ماند كه آن فتنه به او نرسيده باشد. آن گاه مردي از خاندان من ظهور مي كند». [58] .نيز مي فرمايد: «به زودي پس از من فتنه اي رخ خواهد داد كه اگر از هر سو آرام گيرد، از دو سوي ديگر گسترش مي يابد تا اين كه منادي از آسمان فرياد مي زند: امير و فرمانده شما حضرت مهدي است». [59] .در اين روايات سخن از فتنه اي است كه پيش از ظهور حضرت مهدي (عج) فراگير خواهد شد، ولي در روايات ديگر با صراحت از جنگ هاي خانمان سوز سخن به ميان آمده است كه به ذكر آن مي پردازيم.عمار ياسر مي گويد: پيام و دعوت اهل بيت پيامبرتان در آخرالزمان اين است كه از هرگونه درگيري پرهيز كنيد تا زماني كه رهبران از اهل بيت را ببينيد؛ آن گاه كه تُرك ها با روميان مخالفت كنند و جنگ ها در زمين بسيار شود». [60] .تعدادي از روايات، از قتل و كشتاري سخن مي گويد كه پيش از ظهور مهدي (عج) به وقوع مي پيوندد. برخي از اين روايات، تنها كشتار را يادآور مي شود و برخي وسعت كشتار را نيز مشخص مي كند.امام رضا (ع) در اين باره مي فرمايد: «پيش از ظهور امام زمان (عج) كشتارهاي پياپي و بي وقفه رخ خواهد داد». [61] .ابوهريره مي گويد: در شهر مدينه كشتاري خواهد شد كه در آن، منطقه «احجارالزيت» [62] از

هم مي پاشد و فاجعه «حَرّه» [63] در برابر آن، مانند ضربه تازيانه اي بيش نيست؛ آن گاه كه - پس از كشتار - به اندازه دو فرسنگ از مدينه دور شوند، باحضرت مهدي (عج) بيعت مي شود. [64] .ابوقبيل مي گويد: شخصي از بني هاشم زمام حكومت را به دست مي گيرد و تنها بني اميّه را قتل عام مي كند؛ به طوري كه جز عده اندكي، كسي از آنان بر جاي نمي ماند. پس از آن، فردي از بني اميّه خروج مي كند و در مقابل هر نفر، دو تن را مي كشد؛ چنان كه جز زنان كسي باقي نمي ماند. [65] .رسول خدا (ص) چنين مي فرمايد: «سوگند به خدايي كه جانم در دست (قدرت) اوست، دنيا پايان نمي يابد تا اين كه زماني فرا رسد كه نه قاتل بداند براي چه دست به قتل زده است و نه علّت كشته شدن مقتول مشخص باشد و هرج و مرج همه جا را فرا مي گيرد؛ در چنان زماني، قاتل و مقتول به جهنم مي روند». [66] .اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «پيش از ظهور قائم (عج) جهان دچار دو نوع مرگ مي شود: مرگ سفيد و سرخ. مرگ سرخ با شمشير (اسلحه) است و مرگ سفيد با طاعون است». [67] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «براي قائم آل محمد، دو غيبت است كه يكي طولاني تر از ديگري است. در آن دوران، مردم را مرگ و كشتار فرا مي گيرد». [68] جابر مي گويد: از امام باقر (ع) پرسيدم: در چه زماني اين امر (قيام مهدي (عج)) روي خواهد داد؟ امام در پاسخ فرمود: «اي جابر! چگونه اين امر تحقق يابد در حالي كه هنوز بين حيره [69] و كوفه تعداد كشته ها زياد نشده است». [70] .امام صادق (ع) فرمود: «پيش از

ظهور قائم (عج) دو نوع مرگ پديدار مي گردد: مرگ سرخ و مرگ سفيد. به اندازه اي از انسان ها كشته مي شوند كه از هر هفت نفر، پنج تن نابود مي گردند». [71] .اميرمؤمنان (ع) فرمود: «حضرت مهدي (عج) ظهور نمي كند، مگر اين كه يك سوم مردم كشته شوند و يك سوم بميرند و يك سوم باقي بمانند». [72] .از اميرالمؤمنين (ع) پرسيدند: «آيا براي ظهور حضرت مهدي (عج) علامت و نشانه اي است؟ فرمود: «نعم، قتل فظيع و موت سريع و طاعون شنيع». [73] .و به نقل ارشاد القلوب [74] «قتل ذريع» يعني با سرعت و عالمگير.و به نقل مدينة المعاجز: [75] «قتل رضيع» يعني لئيم و پست.و به نقل حلية الابرار: [76] قتل «فضيع» يعني ناگوار.معناي روايت چنين است:«آري، براي ظهور حضرت (ع) نشانه هايي است، از جمله كشتارهاي عالمگير و ناگوار و پست و مرگ هايي سريع و پي در پي و شيوع طاعون».محمد بن مسلم مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «امام زمان ظهور نمي كند، مگر اين كه دو سوم مردم جهان از بين بروند». عرض شد: اگر دو سوم مردم كشته شوند، پس چه تعداد خواهند ماند؟ فرمود: «آيا راضي نيستيد (و دوست نداريد) از يك سوم باقي مانده باشيد؟». [77] .امام صادق (ع) فرموده است: «امر (ظهور) تحقق نمي يابد تا اين كه نه دهم (910) مردم نابود شوند». [78] .علي (ع) مي فرمايد: «... در آن روزگار از مردم جز يك سوم (13)آنان، كسي بر جاي نمي ماند». [79] .پيامبر گرامي اسلام (ص) فرمود: «از هر ده هزار نفر، نه هزار و نه صد تن به قتل مي رسند و جز تعداد اندكي، جان سالم به در نمي برند». [80] .ابن سيرين مي گويد:

حضرت مهدي (عج) ظهور نمي كند تا اين كه از هر نه نفر، هفت تن كشته شوند. [81] .از مجموع روايات نكات زير استفاده مي شود:1. پيش از ظهور مهدي (عج)، كشتارهايي رخ مي دهد و تعداد زيادي از انسان ها كشته مي شوند و افرادي كه باقي مي مانند كمتر از كشته شدگان هستند.2. تعدادي از كشته شدگان در جنگ كشته مي شوند و تعدادي ديگر به واسطه بيماري هاي مسري كه به احتمال قوي از كشته هاي به جا مانده جنگ، توليد شده است، جان مي سپارند. هم چنين احتمال دارد كه اين گروه به وسيله سلاح هاي شيميايي و ميكربي كه بيماري توليد مي كنند، جان دهند.3. در ميان اقليّتي كه باقي مي مانند، شيعيان و دوست داران امام زمان (عج) هستند؛ زيرا آنان هستند كه با مهدي (عج) بيعت مي كنند. نيز در سخن امام صادق (ع) آمده بود كه آيا راضي نيستيد از يك سوم باقي مانده باشيد؟

اصحابش قيام كنند، آب بر روي زمين ناياب است و مؤمنان با ناله و زاري از درگاه الهي، آب طلب مي كنند تا آن كه خداوند بر آنان آب نازل مي كند و آنان مي نوشند». [86] .

به سبب ترس از پادشاهان بني فلان در دوران پاياني حكومت شان مي آزمايد و مراد از گرسنگي، گراني قيمت هاست و منظور از كمي دارايي ها، كساد تجارت و كمبود درآمد است و مقصود از نقصان جان ها، مرگ هاي فراوان و سريع و پي در پي است و مراد از كمبود ميوه ها، كمبود عايدات و محصولات كشاورزي است. پس صابران را بشارت باد به تعجيل ظهور قائم (عج) در آن هنگام». [94] .و به نقل از اعلام الوري، قلّة المعاملات به معناي كساد بازار و كمي داد و ستد است. [95] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «... در آن هنگام كه سفياني خروج مي كند، مواد غذايي كم شده، قطحي به مردم مي آورد و باران كم مي بارد». [96] .ابن مسعود مي گويد: هنگامي كه تجارت ها از بين برود و راه ها ويران گردد، مهدي (عج) ظهور مي كند. [97] .شايد وضعيت بد بازار در آن زمان، معلول ويراني مراكز توليد و صنعت، كم شدن نيروي انساني، كاهش قدرت خريد، قحطي، ناامني راه ها و... است.در مسند احمد آمده است: پيش از ظهور مهدي (عج) سه سال مردم دچار گرسنگي شديد مي شوند. [98] .ابوهريره مي گويد: واي بر اعراب از شرّي كه به آنان نزديك مي شود؛ گرسنگي شديدي رخ مي دهد و مادران از گرسنگي فرزندان خود، به گريه مي افتند. [99] .

را از من بخرد و در برابر آن خوراك بدهد؟ در اين شرايط است كه مهدي (عج) ظهور مي كند. [100] .

(ع) فرمود: «اين چنين نيست كه مي گويي، شما اهل ايمان هستيد؛ امّا ايمان شما كامل نمي شود مگر هنگامي كه قائم آل محمد (عج) قيام كند؛ در آن هنگام خداوند خِرَد شما را كامل مي كند و شما مؤمنان كامل مي شويد.سوگند به آن خدايي كه جانم در دست قدرت اوست، در سراسر جهان، انسان هايي هستند كه همه دنيا در نظرشان با پر پشه اي برابري نمي كند».

گونه، با صراحت به نقش عالمان در روزگار غيبت اشاره دارد و خنثا شدن، توطئه شيطان ها و تجديد حيات دين را به دست دانشمندان مي داند.البته اثبات اين مطلب در روزگار ما به دليل و برهان نيازي ندارد؛ زيرا نقش حضرت امام خميني (ره) براي از بين بردن نقشه هاي شوم دشمنان - كه اساس دين را در جهان معاصر در معرض خطر قرار داده بودند - بر كسي پوشيده نيست.بدون شك عزتي كه اسلام در اين عصر يافته است، به بركت انقلاب اسلامي ايران و بنيان گذار آن، حضرت امام خميني (ره) است.

- امام كاظم (ع) - بودم وسخن از مردم قم و علاقه و ميل آنان به حضرت مهدي (عج) به ميان آمد؛ امام هفتم (ع) فرمود:«خداوند آنان را رحمت كند و از آنان خشنود باشد. آن گاه ادامه داد، بهشت هشت در دارد كه يكي از آن ها براي مردم قم است. در ميان شهرها و كشورها، آنان نيكان و نخبگان شيعيان ما هستند. خداوند ولايت و دوستي ما را، با طينت و سرشت آنان آميخته است». [104] .از اين روايت استفاده مي شود كه ائمه معصومين (ع) شهر قم را پايگاه عاشقان اهل بيت و حضرت مهدي (عج) مي دانسته اند و شايد دري از بهشت كه به شهر قم اختصاص دارد، باب المجاهدين يا باب الاخيار (درب نيكان) باشد، چنان كه در روايت نيز به اهل قم، نيكان شيعه گفته شده است.

او را گرفتار درد، مصيبت يا دشمن مي گرداند. خداوند نام قم و مردم آن را از ياد ستمگران مي برد؛ چنان كه آنان خدا را فراموش كرده اند». [105] .

بين مي رفت». [107] .

اهل بيت قيام مي كنند، نام برده شده است.عفان بصري مي گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: «آيا مي داني، چرا قم را قم ناميده اند؟» گفتم: خداوند و رسولش و شما بهتر مي دانيد. فرمود: «قم را بدين جهت به اين اسم ناميدند كه اهل آن گرد قائم آل محمد (ص) جمع مي گردند و با حضرتش قيام مي كنند و در اين راه، پايداري از خود نشان مي دهند و آن حضرت را ياري مي نمايند». [110] .صادق آل محمد (ع) در روايت ديگري در اين باره چنين مي فرمايد: «خاك قم، مقدس است و اهل قم از ما و ما از آنان هستيم. ستمگري قصد بد به آن نمي كند، مگر اين كه در كيفر او تعجيل مي گردد. البته اين تا زماني است كه به برادران خود خيانت نكنند و اگر چنين كردند، خداوند، ستمكاران بدكردار را بر آنان مسلط مي كند؛ امّا مردم قم، ياران قائم ما و دعوت كنندگان به حق ما هستند».آن گاه امام (ع) سر به آسمان بلند كرد و چنين دعا فرمود: «خداوندا! آنان را از هر فتنه اي حفظ فرما و از هر هلاكتي نجات بخش». [111] .

آنان براي بازگرداندن شما به دين اسلام، با شما به نبرد برمي خيزند؛ چنان كه شما براي اسلام آوردن در ميانشان شمشير مي كشيد». [117] .

أمر. كشتگان آنان شهيد هستند و اگر من آنان را درك مي كردم، خودم را براي صاحب اين امر آماده مي كردم». [120] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «ياران حضرت قائم (عج) سي صد و سيزده نفر و از فرزندان عجم هستند». [121] .هر چند عجم به غير عرب گفته مي شود، ولي به طور حتم ايرانيان را در برمي گيرد و با توجه به روايات ديگر، در بين نيروهاي ويژه حضرت مهدي (عج) تعداد زيادي از ايرانيان حضور دارند.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «به زودي پس از شما، اقوامي خواهند آمد كه زمين زير پاي شان جمع مي شود - طيّ الارض مي كنند - و درهاي دنيا بر روي آنان گشوده مي گردد و آنان را مردان و زنان فارس خدمت مي كنند. زمين زير گام هاي شان پيچيده مي شود؛ به گونه اي كه هر يك از آنان بخواهد، فاصله شرق تا غرب را در يك ساعت مي پيمايد. نه آنان خود را به دنيا فروخته اند و نه اهل دنيايند و نه دنيا در آنان حظّ و نصيبي دارد». [122] .اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «خوشا به حال طالقان؛ زيرا خداوند در آن جا گنج هايي دارد كه نه از طلا و نه از نقره اند، بلكه مردان با ايماني هستند كه خدا را به حق شناخته اند و آنان ياوران مهدي آل محمد (عج) در آخرالزمان خواهند بود». [123] .رسول خدا (ص) نيز درباره خراسان مي فرمايد: «در خراسان گنج هايي است؛ امّا نه از طلاو نقره؛ بلكه آنان مرداني هستند كه خدا و رسولش آنان را دوست مي دارند». [124] .

ديگر روز عاشورا را روز آغاز قيام ذكر كرده است. در تعدادي از روايات روز شنبه و در تعدادي ديگر، جمعه، روز قيام تعيين شده است. در هم زماني نوروز، با عاشورا اشكالي به نظر نمي رسد؛ زيرا نوروز طبق سال شمسي و عاشورا بر اساس سال قمري محاسبه مي شود و يكي شدن اين دو روز امكان پذير است و هم زماني اين دو روز با جمعه يا شنبه نيز ممكن است. آن چه مشكل و متعارض به نظر مي رسد، ذكر دو روز از هفته به عنوان روز قيام است؛ ولي مي توان اين دسته از روايات را نيز توجيه كرد؛ زيرا اگر سند اين روايات صحيح باشد، در اين صورت احاديثي كه جمعه را روز ظهور حضرت، تعيين كرده است، بر روز قيام و ظهور حمل مي شود و رواياتي كه شنبه را روز قيام مي داند، بر استقرار و تثبيت نظام الهي و نابودي مخالفان تفسير شود.بايد توجه داشت كه رواياتي كه شنبه را روز قيام مي داند، از نظر سند مورد تأمّل است؛ ولي رواياتي كه جمعه را ذكر كرده است، از اين نظر ايرادي ندارد.اينك به رواياتي در اين باره توجه فرماييد:امام صادق (ع) مي فرمايد: «قائم ما اهل بيت، در روز جمعه ظهور مي كند». [125] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «گويا حضرت قائم را مي بينم كه در روز عاشورا، روز شنبه، ميان ركن و مقام ايستاده و جبرئيل نيز جلوي حضرتش ايستاده است و مردم را به بيعت بااوفرامي خواند». [126] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت قائم (ع) روز شنبه كه روز عاشوراست، قيام مي كند؛ روزي كه امام حسين (ع) شهيد شد». [127] نيز آن حضرت مي فرمايد: «آيا مي دانيد كه

اين روز -عاشورا- چه روزي است؟ همان روزي است كه خداوند توبه آدم و حوّا را پذيرفت؛ روزي است كه خداوند دريا را براي بني اسرائيل شكافت و فرعون و پيروانش را غرق كرد و موسي بر فرعون پيروز شده؛ روزي است كه ابراهيم (ع) متولد شد؛ روزي است كه خداوند توبه قوم يونس را پذيرفت؛ روز تولد حضرت عيسي است و روزي است كه حضرت قائم در آن روز قيام مي كند». [128] .روايت ديگري نيز به همين مضمون از امام باقر (ع) [129] نقل شده است؛ ولي در اين روايت وثاقت ابن بطائني كه در سلسله سند آن است، مورد بحث است.امام صادق (ع) مي فرمايد: «در شب بيست و سوم، به نام حضرت مهدي (عج) ندا داده مي شود و در روز عاشورا، روز شهادت حسين بن علي (ع)، قيام مي كند». [130] .هم چنين آن حضرت مي فرمايد: «روز نوروز همان روزي است كه قائم ما اهل بيت در آن روز ظهور مي كند». [131] .

اي مردم! شما را به ذكر خدا و به ايستادنتان در برابر خدا (در روز قيامت) متذكر مي شوم؛ در حالي كه حجّتش را (در دنيا) بر شما تمام كرده است و پيامبران را مبعوث نموده و قرآن را فرو فرستاده است. خداوند به شما فرمان مي دهد كه به او شرك نورزيد و فرمانبر او و پيامبرانش باشيد. آن چه را قرآن امر به احياي آن كرده است، احيا و زنده كنيد و آن چه را كه امر به نابودي آن كرده است، نابود سازيد و ياوران راه هدايت باشيد و بر تقوا و پرهيزگاري همكاري نماييد؛ زيرا دنيا، فنا و زوالش فرا رسيده و نفخه وداع سر داده است.من شما را به سوي خدا و رسولش و عمل به كتاب او و نابودي باطل و احيا و زنده ساختن سيره پيامبر (ص) دعوت مي كنم. آن گاه در ميان سي صد و سيزده نفر از يارانش ظهور مي كند». [133] .

مي خوانيم: «شعار پرچم مهدي (عج) «البيعة للَّه؛ بيعت براي خدا مي باشد». [136] .

باره مي فرمايد: «گويا قائم (عج) را مي بينم كه بر فراز منبر كوفه نشسته است و زره رسول خدا (ص) را بر تن دارد». آن گاه برخي از حالات حضرتش را بازگو كرد و در ادامه فرمود: «هيچ مؤمني در قبر نمي ماند، مگر آن كه آن شادي و سرور در قبرش وارد مي شود؛ به گونه اي كه مردگان به ديدار يك ديگر مي روند و ظهور حضرتش را به هم ديگر تبريك مي گويند».در برخي از روايات عبارت «تلك الفرجة آمده است؛ يعني گشايشي در امور» برزخيان نيز به بركت ظهور حضرت پديد مي آيد و طبق اين نقل، عظمت نهضت و رهبري قيام به اندازه اي است كه بر ارواح نيز تأثير مي گذارد. [140] .

آزادمي سازد». [142] .ابو ارطات مي گويد: حضرت مهدي (از مكه) عازم مدينه مي شود و زندانيان بني هاشم را رهايي مي بخشد. آن گاه به كوفه مي رود و زندانيان بني هاشم را آزاد مي سازد. [143] .شعراني مي گويد: هنگامي كه حضرت مهدي (عج) به مغرب زمين مي رسد، مردم اندلس به سوي او رفته، مي گويند: اي ولي اللَّه (و حجّت خدا)! جزيره اندلس را ياري كن كه خود و مردمش هلاك شده اند. [144] .

قيام، حضرت را همراهي مي كنند و در كارها به آن حضرت كمك مي كنند.در كتاب فتن از ابن حمّاد آمده است: تعداد مؤمنان به هنگام خروج دجال، دوازده هزار مرد و هفت هزار و هفت صد يا هشت صد زن هستند. [146] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «عيسي بن مريم در بين هشت صد مرد و چهار صد زن فرود مي آيد كه آنان از بهترين ساكنان روي زمين و از صالح ترين مردمان گذشته هستند». [147] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «به خدا سوگند سي صد و اندي نفر خواهند آمد و پنجاه زن نيز در ميان آنان است». [148] .مفضل بن عمر مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «همراه حضرت قائم، سيزده زن هستند». عرض كردم: آنان چه مي كنند و چه نقشي خواهند داشت؟ فرمود: «زخمي ها را مداوا مي كنند و از بيماران پرستاري مي نمايند؛ هم چنان كه همراه رسول خدا (ص) بودند». گفتم: آن سيزده نفر را نام ببريد؟ فرمود: «قنوا دختر رشيد، اُمّ اَيْمَن، حبابه والبيه، سميّه مادر عمار ياسر، زُبَيْدَه، اُمّ خالد أحمسيه، اُمّ سعيد حنفيّه، صيانه ماشطه و امّ خالد جهنيه». [149] .در كتاب منتخب البصائر از دو زن به نام وتيره و احبشيه نام برده شده است كه از اصحاب و ياوران حضرت قائم (عج) شمرده شده اند. [150] برخي از روايات نيز تنها به همراه بودن زنان با حضرت اكتفا كرده، و تعدادشان را ذكر نكرده اند.

داشت تا درباره زندگي نامه و ويژگي هاي آنان بررسي كنيم و پس از تحقيق، به نكاتي دست يافتيم كه پاسخ قانع كننده اي بر راز تأكيد امام صادق (ع) است.اين افراد هر كدام شايستگي هايي دارند، امّا اكثر آنان در جهاد با دشمنان خدا، از خود لياقت نشان داده اند. برخي از آنان هم چون صيانه، مادر چند شهيد بوده، خود نيز با وضعي جان سوز به شهادت رسيد. برخي ديگر چون سميّه، در راه دفاع از عقيده اسلامي خود، سخت ترين شكنجه ها را تحمل كرده، تا پاي جان از عقيده خود دفاع كرده اند و گروهي ديگر هم چون ام خالد نعمت تن درستي پيكر را براي حفظ اسلام، بر خود حرام كردند و جانباز شدند. گروهي ديگر همانند زُبَيْدَه، زرق و برق دنيا و توانگري مادي، هرگز آنان را از اسلام بازنداشت؛ بلكه بر عكس، از آن امكانات در راه عقيده استفاده كرده، به برپايي حج كه يكي از مظاهر مهم اسلامي و از اركان دين مي باشد، كمك نمودند. بعضي ديگر، افتخار دايگي رهبر امت اسلامي و تربيت فرزنداني لايق را داشتند و خود نيز از معنويتي برخوردار بودند كه زبانزد خاص و عام گرديدند. جمعي ديگر از خانواده شهيداني هستند كه خود پيكر نيمه جان آنان را حمل كرده، و با آنان سخن ها گفته اند.آري، آنان دل سوختگاني هستند كه با انجام آن رشادت ها ثابت كرده اند كه مي توانند گوشه اي از بار سنگين حكومت جهاني اسلام را بر دوش كشند.اكنون به معرفي تعدادي از آنان مي پردازيم:

است كه همسر حزقيل و آرايشگر دختر فرعون بوده است و شوهرش حزقيل پسر عموي فرعون و گنجينه دار وي بوده است و به گفته او، حزقيل، مؤمن خاندان فرعون است و به پيامبر زمانش، موسي (ع)، ايمان آورد. [151] .پيامبر (ص) فرمود: «در شب معراج، در سير بين مكه معظمه و مسجد اقصي، ناگهان بوي خوشي به مشامم رسيد كه هرگز مانند آن را نبوييده ام. از جبرئيل پرسيدم كه اين بوي خوش چيست؟ گفت: اي رسول خدا (ص)! همسر حزقيل به حضرت موسي بن عمران ايمان آورده بود وايمان خود را پنهان مي كرد. عمل او آرايشگري در حرمسراي فرعون بود. روزي مشغول آرايش دختر فرعون بود كه ناگهان شانه از دست او افتاد و بي اختيار گفت: «بسم اللَّه». دختر فرعون گفت: آيا پدر مرا ستايش مي كني؟ گفت: نه؛ بلكه آن كسي را ستايش مي كنم كه پدر تو را آفريده است و او را از بين خواهد برد. دختر فرعون شتابان نزد پدرش رفت و گفت: زني كه در خانه ما آرايشگر است، به موسي ايمان دارد. فرعون او را احضار كرد و به او گفت: مگر به خدايي من اعتراف نداري؟ صيانه گفت: هرگز، من از خداي حقيقي دست نمي كشم و تو را پرستش نمي كنم. فرعون دستور داد، تنور مسي را برافروختند و چون آن تنور سرخ شد، دستور داد همه بچه هاي آن زن را در حضور او در آتش انداختند.زماني كه خواستند بچه شيرخوارش را كه در بغل داشت، بگيرند و در آتش افكنند، صيانه منقلب شد و خواست كه با زبان از دين اظهار برائت و بيزاري كند كه ناگاه به امر خدا، آن

كودك به سخن آمد و گفت: اصبري يا أُماه إِنَّك علي الحق؛ اي مادر صبر كن كه تو راه حق را مي پيمايي. فرعونيان آن زن و بچه شيرخوارش را نيز در آتش افكندند و سوزاندند و خاكسترشان را در اين زمين ريختند و تا روز قيامت اين بوي خوش، از اين زمين استشمام مي شود...». [152] .او از زناني است كه زنده مي شود و به دنيا باز مي گردد و در ركاب حضرت مهدي (عج) انجام وظيفه مي كند.

بودند و هركدام موظف بودند كه يك دهم قرآن را بخوانند؛ به گونه اي كه از منزل مسكوني او صداي قرائت قرآن، همانند زمزمه زنبورهاي عسل بلند بود. [156] .

كه آن مُهر بر آن سنگ، نقش بست و به من فرمود: «اي حبابه! هر كس كه مدّعي امامت شد و توانست مانند من اين سنگ را مُهر كند، او امامي است كه پيروي از او واجب است. امام كسي است كه هر چيز را بخواهد، مي داند».من پي كار خود رفتم، تا اميرالمؤمنين (ع) از دنيا رفت. آن گاه خدمت امام حسن (ع) آمدم كه بر جاي علي (ع) نشسته بود و مردم از او سؤال مي كردند؛ چون مرا ديد، فرمود: «اي حبابه والبيه!» عرض كردم: بلي اي سرور من! فرمود: «آن چه همراه داري بياور». من آن سنگ كوچك را به آن حضرت دادم. آن بزرگوار، مانند علي (ع) با انگشتر خود بر آن مُهر زد؛ به گونه اي كه جاي مُهر بر آن نقش بست.سپس به حضور امام حسين (ع) كه در مسجد رسول خدا (ص) بود، آمدم مرا نزد خود خواند و خوشامد گفت و فرمود: «دليل آن چه تو مي خواهي موجود است. آيا نشانه امامت را مي خواهي؟» گفتم: آري، اي آقاي من! فرمود: «آن چه با خود داري بياور»؛ من آن سنگ كوچك را به او دادم؛ انگشترش را بر آن زد و مُهرش بر آن نقش بست.پس از امام حسين (ع)، خدمت امام سجاد (ع) رسيدم و به قدري پير شده بودم كه رعشه بر اندامم مستولي شده بود و صد و سيزده سال داشتم. آن حضرت در ركوع و سجود بود و به من توجّهي نداشت. از دريافت نشانه امامت نااميد شدم. آن حضرت با انگشت سبابه خود به من اشاره كرد و به اشاره او جواني ام برگشت. گفتم: اي آقاي من! از

دنيا چه اندازه گذشته و چه اندازه مانده است؟ فرمود: «نسبت به آن چه گذشته است، آري و آن چه مانده است نه» يعني ما به گذشته علم داريم؛ امّا آينده از غيب است كه غير خدا آن را نمي داند و يا مصلحت نيست بگويم. آن گاه به من فرمود: «آن چه با خود داري بياور». من آن سنگ را به حضرت دادم و حضرت مُهر بر آن زد. پس از گذشت زماني، به حضور امام باقر (ع) آمدم، آن حضرت نيز بر آن سنگ مهر زد. بعد از او نزد امام صادق (ع) آمدم و آن جناب نيز آن را مهر كرد. پس از طي شدن سال ها به حضور امام كاظم (ع) شرفياب شدم؛ آن بزرگوار نيز بر آن مُهر زد و بعد از او خدمت حضرت رضا (ع) رسيدم، مُهر آن حضرت نيز بر آن نقش بست. حبابه پس از آن، نُه ماه زنده بود. [160] .

زياد) تو را به نزد خود بخواند و دو دست و دو پا و زبانت را قطع كند؟» عرض كردم: آيا پايان كارم بهشت است...؟ فرمود: «اي رشيد! در دنيا و آخرت به همراه من هستي».قنواء مي گويد: به خدا سوگند، پس از مدتي ابن زياد پدرم را احضار كرد و از او خواست تا از علي (ع) بيزاري بجويد؛ ولي او هرگز اين كار را نكرد. ابن زياد گفت: علي (ع) كيفيت قتل تو را چگونه توصيف كرده است؟ پدرم پاسخ داد: دوست من علي (ع) مرا چنين آگاه ساخت كه تو مرا به بيزاري از علي (ع) مي خواني، ولي من اجابت نمي كنم؛ سپس دو دست و دو پا و زبانم را قطع مي كني. ابن زياد گفت: به خدا سوگند، خلاف پيشگويي علي را در حق تو اجرا مي كنم. آن گاه دستور داد دو دست و دو پايش را قطع كنند و زبانش را سالم باقي گذارند. قنواء مي گويد: من پدرم را به دوش كشيدم ودرراه به او گفتم: اي پدر! آيا احساس درد و زجر مي كني؟ فرمود: خير، فقط به مقدارفشاري كه جمعيت بر من وارد كند، احساس ناراحتي مي كنم. چون پدرم را برداشتم و از كاخ ابن زياد بيرون بردم، مردم به گرد او جمع شدند. پدرم از فرصت استفاده كرد و گفت: قلم و دوات و كاغذ بياوريد تا براي شما حوادثي را بازگوكنم؛ ولي چون اين خبر به ابن زياد رسيد، دستور داد زبانش را نيز قطع كنند و پدرم در همان شب به شهادت رسيد. [162] .

زنان را در آن روزگار بررسي مي كنيم. هرچند در روايت اشاره شده است كه: «يداوين الجرحي و يقمن علي المرضي؛ زخميان را مداوا كرده، و از بيماران پرستاري مي كنند». ولي شايد اين نمونه اي از مهم ترين خدمات زنان در روزگار پيامبر (ص) باشد؛ زيرا آنان فعّاليت هاي ديگري هم داشته اند و همين نقش را در زمان حضرت مهدي (عج) خواهند داشت. امام صادق (ع) مي فرمايد: «زنان همان كارهايي را كه در زمان پيامبر (ص) انجام مي دادند، در زمان حضرت قائم (عج) نيز انجام خواهند داد».زنان در جنگ هاي پيامبر (ص)، وظايف ديگري هم چون رساندن آب و غذا به رزمندگان، آشپزي، نگه داري وسايل رزمندگان، تهيه دارو، رساندن مهمات، تعمير تجيهزات، انتقال شهدا، شركت در جنگ هاي دفاعي، تشويق رزمندگان براي عزيمت به جبهه، تشويق آنان در صحنه نبرد و... را عهده دار بودند.تشبيه زنان دوران مهدي (عج) به زنان دوران پيامبر (ص) به وسيله امام صادق (ع) ما را بر آن داشت كه برخي از فعّاليت هاي آنان را در صدر اسلام يادآور شويم.بعضي از زناني كه در اين فعّاليت ها نقش مهمّي داشتند، عبارتند از:1. اُمّ عطيه؛او در هفت غزوه شركت كرد. مداواي زخميان از جمله خدمات وي بود. [163] .امّ عطيه مي گويد: يكي از وظايف من نگهباني از وسايل سربازان بود. [164] .2. امّ عماره (نسيبه)؛رشادت هاي او در جنگ اُحُد به قدري بود كه مورد ستايش و تقدير فراوان پيامبر (ص) قرار گرفت. [165] .3. امّ ابيه؛او جزو شش زني بود كه راهي قلعه خيبر شد. پيامبر به آنان فرمود: «به دستور چه كسي به اين جا آمده ايد؟» امّ ابيه مي گويد: چون آثار خشم را بر چهره آن حضرت مشاهده

كرديم، گفتيم: ما با مقداري دارو به منظور مداواي زخميان آمده ايم. آن گاه حضرت، با ماندن ما در آن جا موافقت كرد. شغل ما در اين جنگ مداواي زخميان و پختن غذا بود.4. امّ ايمن؛در جنگ ها، زخميان را مداوا مي كرد. [166] .5. حمنّه؛به زخميان آب مي رساند و آنان را مداوا مي كرد. او شوهر، برادر و دايي خود را در جبهه نبرد از دست داد. [167] .6. ربيعه دختر معوذ؛زخميان را مداوا مي كرد. [168] او مي گويد: با رسول خدا عازم نبرد شديم و شهدا را به مدينه انتقال داديم.7. امّ زياد؛او از جمله شش زني بود كه به منطقه جنگ خيبر براي مداواي زخميان رفت. [169] .8. اميّه دختر قيس؛پس از هجرت مسلمان شد. او مي گويد: با گروهي از زنان بني غفار به حضور پيامبر رسيده، عرض كرديم: مايل هستيم در خدمت شما براي معالجه زخميان و كمك به رزمندگان، به سوي خيبر حركت كنيم.پيامبر به نشانه خشنودي فرمود: «با عنايات الهي حركت كن». [170] .9. ليلاي غفاريه؛مي گويد من زني بودم كه با پيامبر (ص) براي مداواي زخميان به جنگ مي رفتم. [171] .10. امّ سليم؛در جنگ احد به رزمندگان آب مي رساند و با اين كه حامله بود؛ در جنگ حنين شركت كرد. [172] .11. معاذه غفاريه؛بيماران را پرستاري و زخميان را معالجه مي كرد. [173] .12. امّ سنان اسلميه؛هنگام عزيمت به جنگ خيبر به پيامبر عرض كرد: دوست دارم با شما حركت كنم و در ميدان جنگ به معالجه زخميان و مداواي بيماران و ياري مجاهدان بپردازم و از وسايل ايشان نگه داري و تشنگان را سيراب كنم. حضرت (ص) فرمود: «رواست؛ با همسر من امّ سلمه حركت كن».

[174] .13. فاطمه زهرا (س)؛محمد بن مسلمه مي گويد: در جنگ احد زنان به جست و جوي آب پرداختند و ايشان چهارده نفر بودند كه فاطمه (س) نيز با ايشان بود. [175] .زنان، آب و غذا را بر پشت خويش حمل مي كردند و به درمان زخميان مي پرداختند و به آنان آب مي دادند. [176] .14. امّ سليط؛عمر بن خطّاب مي گويد: امّ سليط در جنگ اُحد، مشك هاي آب را براي ما حمل مي كرد و به تعمير وسايل و تجهيزات مي پرداخت. [177] .15. نسيبه؛او همراه شوهر و دو پسرش در جنگ احد شركت كرد و مشك آبي برداشت و زخميان را سيراب مي كرد. آن گاه كه جنگ شدّت گرفت، او نيز به نبرد پرداخت و دوازده زخم شمشير و نيزه را متحمّل شد. [178] .16. انيسه؛او در جنگ احد، به حضور پيامبر (ص) رسيد و گفت: اي رسول خدا! فرزندم عبداللَّه بن سلمه، از رزم آوران بدر، اينك در جنگ احد شهيد شده است؛ دوست دارم او را به مدينه انتقال دهم و در آن جا به خاك بسپارم تا مزارش نزديك (خانه ام) باشد و با وي انس گيرم.پيامبر (ص) به او اجازه داد. انيسه، پيكر پاك فرزند شهيد خود را به همراه يكي ديگر ازشهداي اسلام به نام مجدر بن زياد در عبايي پيچيده، آنان را به وسيله شتر به مدينه حمل كرد. [179] .اين گوشه اي از فعّاليت و نقش زنان در جبهه اسلام به فرماندهي رسول خدا (ص) بود. شايد همياري زنان در امور نظامي و پشتيباني براي آن بود كه از نيروهاي رزمنده در نبرد و جنگ رودررو با دشمن، حداكثر استفاده بشود. زنان دوران حكومت حضرت مهدي (عج) نيز

با همين هدف، نقش زنان دوران پيامبر (ص) را ايفا مي كنند.در آن دوران يا پيش از آن، زنان نقش هاي گوناگوني دارند؛ تبليغات عليه دجّال و برحذر داشتن مردم از وي، از جمله نقش ها و وظايف آنان است.ابوسعيد خدري مي گويد: هرجا دجّال قصد مي كند به آن جا برود زني به نام لئيبه (طيبه) پيش از او خود را به آن جا مي رساند و مي گويد: دجّال به سوي شما مي آيد؛ از او دوري جوييد و از عاقبت كارش بر حذر باشيد! [180] .

كه سن حضرت زياد است؛ ولي از نظر چهره جوان مي نمايد؛ به گونه اي كه اگر كسي به او نظر كند، مي پندارد او در سن چهل سالگي يا كم تر است. نشانه ديگرش اين كه گذشت روزگار او را پير نمي كند تازماني كه اجلش فرارسد». [186] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «به طور حتم، وليّ خدا صد و بيست سال همانند ابراهيم خليل عمر خواهد كرد و به چهره و رخسار جواني كامل و سي ساله ظاهر خواهد شد». [187] .مرحوم مجلسي مي گويد: شايد مراد مدت حكومت و سلطنت حضرت باشد يا اين كه عمر حضرتش به همان مقدار بوده است؛ امّا خداوند آن را طولاني كرده است.مراد از كلمه موفّق، معتدل بودن اعضاست و كنايه از اين كه در سنين متوسط و يا آخر سنين جواني است. [188] .درباره سن حضرت به هنگام ظهور، اقوال ديگري نيز هست. ارطات مي گويد: حضرت مهدي (عج) شصت ساله است. [189] ابن حمّاد مي گويد: حضرت مهدي (عج) هيجده ساله است. [190] .

صاحب اين امر هستيد؟فرمود: «من امام و صاحب امر هستم؛ ولي نه آن صاحب امري كه زمين را از عدل و داد پرمي كند؛ آن گاه كه از ستم و بيداد پر شده باشد. چگونه مي توانم صاحب آن امر باشم، درحالي كه ناتواني جسمي مرا مي بيني؟ حضرت قائم كسي است كه وقتي ظهور مي كند، در سن پيران است؛ ولي به نظر جوان مي آيد. اندامي قوي و تنومند دارد؛ به طوري كه اگر دست را به سوي بزرگ ترين درخت دراز كند، آن را از ريشه بيرون مي آورد و اگر ميان كوه ها فرياد برآورد، صخره ها مي شكند و از جا كنده مي شود. عصاي موسي و انگشتر سليمان همراه اوست». [192] .

مردم آن دوران است. هنگامي كه قائم ما قيام كند، نظير لباس علي (ع) را مي پوشد و از سياست و خط مشي آن حضرت پيروي مي كند». [197] .

متولد شد، يعقوب آن را در بازوي يوسف قرار داد. بر يوسف نيز حوادثي گذشت تا اين كه عزيز مصر شد. چون يوسف آن را در آن جا از جلد بيرون آورد، يعقوب (ع) بوي آن را شنيد و اين سخن خداوند در قرآن است كه در حكايت يوسف از قول يعقوب مي فرمايد: «و من بوي يوسف را استشمام مي كنم، اگر مرا به خطا نسبت ندهيد» [199] و آن همان پيراهني است كه از بهشت فرود آمده است».عرض كردم: قربانت گردم؛ آن پيراهن به دست چه كسي رسيده است؟ فرمود: «به دست اهل آن است؛ پيراهن همراه قائم ماست؛ آن گاه كه ظهور كند». سپس فرمود: «هر پيامبري كه دانش يا چيز ديگري را به ارث برده است، همه آنها به محمد (ص) رسيده است». [200] .

و دستور العمل پيامبر (ص) و پرچم و اسلحه آن حضرت با اوست. آن گاه ندا كننده اي از آسمان مكه به نام و ولايت حضرتش ندا مي دهد؛ به طوري كه تمامي اهل زمين آن نام را مي شنوند و اسم حضرت، اسم پيامبر (ص) است». [203] .

خداوند به او علم سيماشناسي عطا مي كند و حضرت دستور مي دهد، كافران را از سرو پا گرفته و با شمشير ضربات سختي بر آنان بزنند». [207] .

و زمين و آن چه در آنهاست در اختيار اويند.مردمي كه تا ديروز، چنان در قحطي به سر مي بردند كه حتي براي تهيه نيازهاي اوّليه زندگي، رنج ها و مشكلاتي را متحمّل مي شدند و در اثر خشكسالي و كمبود زراعت، در محاصره اقتصادي شديدي قرار گرفته بودند، امروز در برابر شخصيتي قرار گرفته اند كه با اشاره اي زمين را سبز و خرّم مي كند و آب و باران را جاري مي سازد.مردمي كه دچار بيماري هاي بي درمان شده اند، با كسي رو به رو مي شوند كه حتي بيماري هاي غير قابل درمان را نيز علاج مي كند و مردگان را زندگي مي بخشد. اين ها معجزات و كراماتي هستند كه حكايت از توانايي، صداقت و حق بودن گفته هاي اين رهبر آسماني دارد. كوتاه سخن آن كه جهانيان باور مي كنند كه اين نويد دهنده با هيچ يك از مدّعيان پيشين شباهتي ندارد و او همان رهايي بخش واقعي و ذخيره الهي و مهدي موعود است.كرامات مهدي (عج) گاهي براي رزمندگانش روي مي دهد كه بر ايمانشان مي افزايد و اعتقادشان را استوارتر مي گرداند و گاه براي دشمنان و يا ترديد كنندگان است كه سبب ايمان و اعتقاد آنان به حضرت مي شود.اينك به بخشي از آن معجزات و كرامات اشاره مي كنيم:

اشاره مي كند و آن پرنده فرود مي آيد و در دستان حضرت قرار مي گيرد. آن گاه به قدرت خداوند لب به سخن مي گشايد و بر امامت حضرت مهدي (عج) گواهي مي دهد.براي اطمينان بيشتر سيّد حسني، امام (ع) چوب خشكي را به زمين فرو مي برد؛ آن چوب سبز مي شود و شاخ و برگ مي دهد. بار ديگر، پاره سنگي را از زمين بر مي دارد و با يك فشار آن را خرد كرده، همانند خمير نرم مي كند.سيّد حسني با ديدن آن كرامات به حضرت ايمان مي آورد. خود و همه نيروهايش تسليم امام (ع) مي شوند و حضرت او را به عنوان فرمانده نيروي خط مقدّم مي گمارد». [208] .

پس به امر حضرت در بين سپاهيان اعلام مي شود كه كسي زاد و توشه براي خود و علوفه براي چهارپايان بر ندارد. برخي از همراهان مي گويند: او مي خواهد ما را به هلاكت بيندازد و مركب هاي مان را از گرسنگي و تشنگي نابود كند. اصحاب با حضرت حركت مي كنند. به اوّلين جايي كه مي رسند، حضرت سنگ را بر زمين مي كوبد و آب و غذا براي نيروها و علوفه براي حيوانات بيرون مي آيد و از آن استفاده مي كنند تا به شهر نجف مي رسند». [210] .

خداست؛ ولي مسلمانان (كه عقيده به خداوند گرداننده آنها دارند) چنين سخني را نمي توانند بگويند». [214] .

مجاورت آن شهر است، خشك مي شود و آب هايش در زمين فرو مي رود و ديوارهاي شهر نيز فرو مي ريزد. از آن جا به سوي شهر روميه حركت مي كنند و چون به آن جا مي رسند، مسلمانان سه تكبير مي گويند و شهر چون رمل و شن نرم - كه در برابر تند بادها قرار گرفته باشد - از هم مي پاشد». [217] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «... مهدي (عج) به پيش روي خود ادامه مي دهد تا اين كه به يكي از شهرهاي مشرف به دريا مي رسد. لشكريان حضرت تكبير سر مي دهند و در پي آن ديوارهاي شهر از هم گسيخته شده، فرو مي ريزند». [218] .

سبزينه و بدون ريش است، خروج مي كند. لشكري چهارهزار نفري تحت امر دارد كه لباس هاي شان سفيد و پرچم هاي شان سياه است و آنان پيشقراول سپاهيان مهدي اند». [227] .عمار ياسر مي فرمايد: شعيب بن صالح، پرچمدار حضرت مهدي است. [228] .شبلنجي مي گويد: فرمانده لشكريان پيشرو حضرت مهدي (عج)، مردي از قبيله بني تميم است كه محاسن كمي دارد و او را شعيب بن صالح مي نامند. [229] .محمد بن حنفيه مي گويد: از خراسان سپاهي حركت مي كند كه كمربندهاي سياه و پيراهن سفيد پوشيده اند؛ جزو پيشقراولان سپاه، فرمانده اي به نام شعيب بن صالح يا صالح بن شعيب است كه از قبيله تميم است. آنان سپاهيان سفياني را شكست داده، گريزان مي كنند و در بيت المقدس فرود مي آيند و زمينه حكومت حضرت مهدي را پايه ريزي مي كنند. [230] .

مي زنند. وضعيت عرب ها در آن روزگار بسيار ناخوشايند است و روزهاي سخت و ناگواري را در پيش دارند.هر چند عجم به غير عرب گفته مي شود، ولي به طور قطع ايرانيان را نيز در بر مي گيرد. بر اساس رواياتي ديگر، در زمينه سازي عملياتي كه پيش از ظهور و به هنگام قيام حضرت مهدي صورت مي گيرد، ايرانيان نقش اساسي دارند و تعداد فراواني از جنگ آوران را تشكيل مي دهند.در خطبه اي كه علي (ع) درباره ياران مهدي (عج) و ملّيت آنها، ايراد كرده است، نام برخي از شهرهاي ايران ذكر شده است.اصبغ بن نباته مي گويد: اميرمؤمنان (ع) خطبه اي ايراد كرد و در ضمن آن، حضرت مهدي (عج) و يارانش را - كه همراه حضرت قيام مي كنند - بر شمرد و فرمود: «از اهواز يك نفر؛ از شوشتر يك نفر؛ از شيراز سه نفر به نام هاي حفص، يعقوب و علي؛ از اصفهان چهار نفر به نام هاي موسي، علي، عبداللَّه و غلفان؛ از بروجرد يك نفر به نام قديم؛ از نهاوند يك نفر به نام عبدالرزاق؛ از همدان [241] سه نفر به نام هاي جعفر، اسحاق و موسي؛ از قم ده نفر كه هم نام اهل بيت رسول خدا هستند (و در حديثي ديگر هيجده نفر ذكر شده است)؛ از شيروان يك نفر؛ از خراسان يك نفر به نام دريد و نيز پنج نفر كه هم نام اصحاب كهف هستند؛ از آمل يك نفر؛ از جرجان يك نفر؛ از دامغان يك نفر؛ از سرخس يك نفر؛ از ساوه يك نفر؛ از طالقان بيست و چهار نفر؛ از قزوين دو نفر؛ از فارس يك نفر؛ از ابهر يك نفر؛ از اردبيل يك

نفر؛ از مراغه سه نفر؛ از خوي يك نفر؛ از سلماس يك نفر؛ از آبادان سه نفر؛ از كازرون يك نفر».پس اميرمؤمنان (ع) فرمود: «پيامبر اكرم (ص) سي صد و سيزده نفر از ياران مهدي (عج) به تعداد ياران بدر را براي من بر شمرد و فرمود: خداوند آنان را، در كم تر از يك چشم به هم زدن از مشرق و مغرب زمين، در كنار كعبه گرد مي آورد». [242] .چنان كه مشاهده مي كنيد از سي صد و سيزده نفر سپاه مخصوص حضرت مهدي (عج) -كه در آغاز قيام همراه آن حضرت هستند - هفتاد و دو نفر از شهرهاي كنوني ايران مي باشند و اگر طبق نقلي كه دلائل الامامه [243] طبري آمده است، محاسبه شود، يا نام شهرهايي كه در آن روزگار از ايران بوده است، آورده شود، تعداد ايرانيان از اين نيز بيش تر مي شود.در اين روايت گاهي نام شهري دوبار آمده است يا اين كه نام چند شهر از يك كشور آمده است و آن گاه نام همان كشور نيز ذكر شده است.در صورتي كه روايت به طور صحيح نقل شده باشد، شايد نمايانگر تقسيمات و نام گذاري آن روزگار است و تقسيمات جغرافيايي اين عصر نمي تواند ملاك تفسير و فهم اين روايت قرار گيرد؛ زيرا نام شهرها تغيير يافته، گاهي نام يكي از شهرها، در روزگار كنوني بر كشوري گفته مي شود.نكته ديگر اين كه با تطبيق دادن نام شهرها بر نقشه جغرافيايي كنوني جهان، شايد بتوان نتيجه گرفت كه ياوران حضرت در سراسر جهان پراكنده هستند و ممكن است واژه افرنجه - كه در روايت آمده است - اشاره به مغرب زمين باشد. اگر اين تطبيق و

سخن صحيح باشد، روايت با جمله «لوخليت قلبت» مصداق و معنا پيدا مي كند؛ زيرا زمين در هيچ دوراني از افراد نيك تهي نمي گردد و گرنه سرنگون و نابود مي گردد.در رواياتي ديگر از شهرهاي به خصوصي نيز نام برده شده است كه در اين جا به ذكر چند روايت درباره شهرهاي قم، خراسان و طالقان بسنده مي كنيم:

قبايل و سرزمين هاي گوناگون اطراف شام هستند؛ آنان چنانند كه گويي دل هاي شان پاره هاي آهن است. آنان پارسايان شب و شيران روزند». [249] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «سي صد و سيزده نفر، به عدد ياران جنگ بدر، در ميان ركن و مقام (در كعبه) با حضرت مهدي (عج) بيعت مي كنند. در ميان آنان بزرگاني از مردم مصر و نيكاني از شام و نيكاني از مردم عراق به چشم مي خورند. حضرت فرمانروايي خواهدكرد، آن مقدار كه خدا بخواهد». [250] .نيز امام باقر (ع) درباره شهر كوفه مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) ظهور كند و به كوفه بيايد، خداوند از پشت كوفه (نجف) هفتاد هزار انسان صديق و راستگو را برمي انگيزد. آنان از ياران و اصحاب حضرتش خواهند بود». [251] .

مدّعيان طرفداري و پيروي، از هم مي پاشند و مقرّبان درگاه الهي (و مؤمنان) نجات مي يابند». [254] .ابن جريح مي گويد: شنيده ام هنگامي كه دوازده قبيله از بني اسرائيل پيامبران خود را كشتند و كافر شدند، يك قبيله از اين رفتار پشيمان شد، و از كرده خويش بيزاري جستند و از خداوند درخواست جدايي ميان آنان با ديگر قبايل كردند. خداوند كانالي در زيرزمين گشود كه آنان به مدّت يك سال و نيم در آن حركت مي كردند تا اين كه از پشت سرزمين چين سر در آوردند و هنوز در آن جا به سر مي برند. آنان مسلمان هستند و به قبله ما روي مي آورند. [255] .برخي مي گويند: جبرئيل در شب معراج، پيامبر اكرم (ص) را نزد آنان برد و حضرت ده سوره از سوره هاي مكي قرآن را براي آنان خواند. آنان ايمان آوردند و رسالت حضرتش را تصديق كردند. پيامبر (ص) به آنان دستور داد در همان جا اقامت داشته باشند و شنبه (كه روز تعطيلي يهوديان است) كار را رها كنند و نماز را به پا دارند و زكات بدهند. آنان نيز پذيرفتند و اين وظايف را انجام دادند. [256] و فريضه ديگري واجب نشده بود.ابن عباس مي گويد: در تفسير آيه مباركه (وقَلنا مِنْ بعَدِهِ لِبَني إسرائيلَ اسْكُنُوا الأرضَ فإذاجاءَ وَعْدُ الآخرِةِ جِئْنابِكُمْ لَفيفاً؛ [257] و پس از آن به بني اسرائيل فرمان داديم كه در آن سرزمين ساكن شويد تا از آن پس كه وعده آخرت فرا رسد، همه شما را باز مبعوث گردانيم). گفته اند كه مراداز وعده آخري، ظهور حضرت عيسي (ع) است كه بني اسرائيل همراه آن حضرت قيام مي كنند؛ ولي اصحاب ما روايت كرده اند كه

آنان به همراه حضرت قائم آل محمد (ص) قيام مي كنند. [258] .در تفسير آيه شريفه (وَمِنْ قَوْمِ موسي أمَّةٌ يَهْدُونَ بِالحقِّ و به يَعْدلُونَ؛ [259] گروهي از قوم موسي به (دين) حق هدايت گرديده، به آن دين باز مي گردند (مردم را هم به دين اسلام و قرآن دعوت مي كنند)). مرحوم مجلسي مي فرمايد: در اين كه اين امت چه كساني هستند، اختلاف نظر است.برخي چون ابن عباس مي گويند: آنان قومي هستند كه در آن سوي چين زندگي مي كنند و ميان سرزمين آنان و چين، بياباني از شن روان فاصله شده است. آنان هرگز در حكم خدا، دگرگوني و تبديل پديد نمي آورند. [260] .امام باقر (ع) در وصف آنان مي فرمايد: «آنان مالي را مخصوص به خود نمي دانند، بدون اين كه برادر ايماني شان را در آن شريك بدانند. آنان نيز شب استراحت مي كنند و روز بيدارند و به كشاورزي اشتغال دارند. ولي كسي از ما (مردم) به سرزمين آنان نمي رسد و فردي از آنان به سرزمين ما (مردم) نمي آيد و آنان بر حق هستند». [261] .درباره آيه شريفه (وَمِنَ الَّذينَ قالُوا إنّا نصاريَ أخذنا ميثاقَهُم، فَنَسُوا حَظَّاً مِمّا ذُكِرُوا به؛ [262] برخي از آنان كه گفتند: ما به كيش عيسي هستيم، از آنان عهد گرفتيم كه پيرو (كتاب) و رسول خدا باشند. آنان از آن چه (در انجيل) پند داده شدند، نصيب بزرگي را از دست دادند (و با حق مخالفت كردند)).امام صادق (ع) فرمود: «نصارا اين راه و رسم را متذكر خواهند شد و گروهي از آنان همراه حضرت قائم (عج) خواهند بود». [263] .

كه داراي دوازده هزار در از طلاست. فاصله هر دري از ديگري، يك فرسنگ است. بر روي هر يك از درها بُرجي وجود دارد كه يك لشكر دوازده هزار نفري را در خود جاي داده است. آنان تجهيزات، سلاح و شمشير خود را آماده كرده اند و منتظر ظهور حضرت قائم مي باشند. نيز خداوند شهري را در غرب زمين به نام جابرسا (با همان خصوصيات) دارد و من حجّت خدا بر آنان هستم». [264] .روايات متعدّد ديگري نيز بر اين كه شهرها و سرزمين هاي ديگري در جهان وجود دارد كه هرگز مردم آن، خدا را معصيت نمي كنند. براي آگاهي بيشتر به جلد 54 كتاب بحارالانوار رجوع كنيد.از مجموع اين روايات فهميده مي شود كه حضرت مهدي (عج) در سراسر جهان لشكريان و پايگاه هايي به طور آماده دارد كه به هنگام ظهور، وارد پيكار مي شوند؛ ولي از برخي روايات فهميده مي شود كه آنان سال ها پيش، از دنيا رفته اند و براي ياري حضرتش، خداوند آنان را دوبار زنده كرده، به دنيا باز مي گرداند و آنان رجعت مي كنند. [265] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «نجم فرزند اعين از كساني است كه در رجعت (دوباره زنده شده) جهاد مي كند». [266] نيز درباره حمران و ميسر مي فرمايد: «گويا حمران بن اعين و ميسربن عبدالعزيز را مي بينم كه شمشير به دست گرفته، بين صفا و مروه (در كعبه) براي مردم خطبه مي خوانند». [267] .آية اللَّه خوئي در معجم الرجال الحديث، «يخبطان الناس» را به زدن با شمشير تفسيرمي كند.هم چنين امام صادق (ع) به داود [268] رقّي نگاه كرد و فرمود: «هر كس كه مي خواهد مردي از ياران حضرت قائم را ببيند، به اين مرد بنگرد. (يعني اين مرد

از ياران حضرت است كه دوباره زنده خواهد شد)». [269] .

آنان برابر سي صد نفر باشد؛ چنان كه توان هر يك از مؤمنان در آن روزگار برابر نيروي چهل مرد است. 2.هر كدام از آنان، سي صد نفر نيرو دارند و خود را در ميان سي صد نيرو تحت فرمان مي بينند. بنابراين احتمال، آنان حدود سي صد گردان نيروي نظامي را فرماندهي مي كنند و محتمل است كه همان ظاهر لفظ مراد باشد؛ يعني هر يك خود را جزء آن عدّه مي داند؛ چنان كه بعضي گفته اند.امام زين العابدين (ع) مي فرمايد: «آنان كه از بستر خود براي ياري امام قائم (ع) ناپديد مي شوند، سي صد و سيزده نفر به تعداد اهل بدر هستند كه صبح آن شب (صبح روز بعد) در مكه گرد مي آيند». [271] .امام جواد (ع) مي فرمايد: «پيامبر خدا (ص) فرمود: امام زمان (عج) از سرزمين تهامه (مكه) ظهور مي كند. او گنج هايي دارد كه از جنس طلا و نقره نيست؛ بلكه آنها اسب هايي نيرومند و مرداني نامور به تعداد اصحاب بدر هستند. آنان سي صد و سيزده نفرند كه از سراسر جهان به دور او گرد مي آيند. كتاب مُهر كرده اي با حضرت است كه تعداد يارانش با نام، شهر، نوع نژاد، مشخصات و كنيه آنان در آن نوشته شده است. آنان همه در فرمانبرداري از مهدي (عج) مي كوشند». [272] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «مردم مانند پرندگان در اطرافش گرد مي آيند تا اين كه سي صد و چهارده مرد - كه در بين آنان زناني نيز هستند - گرد مي آيند و آن حضرت بر هر ستمگر و فرزند ستمگري پيروز مي گردد و عدالت چنان مي شود كه مردم آرزو مي كنند: اي كاش مردگانشان در بين زندگان بودند و از عدالت

بهره مند مي شدند». [273] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) با سي صد و سيزده نفر به تعداد اصحاب بدر، بدون آگاهي و وعده قبلي ظهور مي كند؛ در حالي كه آنان چون ابري پاييزي پراكنده اند؛ آنان شيران روز و نيايشگران شب هستند». [274] .ابان بن تغلب مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «به زودي سي صد و سيزده نفر به مسجد شما (مكه) مي آيند. مردم مكه مي دانند كه اين افراد نسبتي با پدران و اجدادشان ندارند (وجزو مردم مكه نيستند). هر كدام از آنان شمشيري دارد كه بر روي آن كلمه اي ثبت است كه از آن كلمه هزار كلمه (مشكل) گشوده و حل مي شود». [275] .در برخي از روايات، نام برخي از آنان گفته شده است كه به ذكر دو روايت بسنده مي كنيم:امام صادق (ع) به مفضل بن عمر - يكي از اصحاب آن حضرت - فرمود: «تو و چهل وچهار مرد ديگر، جزو ياران و همراهان حضرت قائم هستيد». [276] .شايد مراد از چهل و چهار نفر، كساني باشند كه از اصحاب امام صادق (ع) هستند.نيز آن حضرت مي فرمايد: «هنگامي كه قائم آل محمد (ص) ظهور كند، بيست و هفت تن از پشت كعبه بيرون مي آيند و بيست و پنج تن از قوم موسي - كه همگي قاضيان به حق و عادل هستند - زنده مي شوند و نيز هفت تن از اصحاب كهف، يوشع وصي موسي، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسي، ابادجانه انصاري و مالك اشتر به دنيا باز مي گردند». [277] در بعضي از روايات، مقداد بن اسود نيز ذكر شده است.طبق روايات فرشتگان جابه جاكننده، مردگان نيكان را به اماكن مقدسي مانند خانه خدا منتقل مي كنند. [278] بنابراين،

شايد اين مردگان از آن دسته اي باشند كه اجسادشان به كنار كعبه انتقال داده شده است و رجعت و دوباره زنده شدن آنان نيز از همان جا خواهد بود. طبق نقل ديگري، اين مكان پشت شهر كوفه، يعني شهر نجف است كه باز معناي روايت صحيح مي شود؛ زيرا اجسادشان به آن جا، يعني نجف اشرف انتقال داده شده است.شايسته ذكر است كه اين افراد، سابقه مبارزه در ابعاد سياسي و نظامي را با طاغوت هاي روزگار خويش داشته اند؛ به خصوص سلمان فارسي، ابودجانه، مالك اشتر و مقداد كه در جنگ هاي صدر اسلام شركت كرده، رشادت هاي بسياري از خود نشان داده اند و گروهي از آنان سابقه فرماندهي نيز داشته اند.

به سرزنش كسي نمي انديشند. شعار لشكريانش اين است: بميران، بميران». [281] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «امام زمان (عج) ظهور نمي كند، مگر آن كه حلقه و تعداد آنان كامل گردد». راوي پرسيد: تعداد آنان چند نفر است؟ حضرت فرمود: «ده هزار نفر». [282] .شيخ حرّ عاملي مي گويد: در روايت است كه تعداد كامل سپاه امام زمان (عج) صد هزار نفر است. [283] .

شناخته مي شوند». [285] .مفضل بن عمر مي گويد: عرض كردم: فدايت شوم؛ كدام دسته از نظر ايمان در مرتبه برتري قرار دارند؟ حضرت فرمود: «آنان كه بر فراز ابرها در حركت خواهند بود، همان ناپديدشدگانند كه در شأن آنان اين آيه مبارك فرود آمده است: (أَيْنَ ماتَكُونوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَميعاً؛ [286] هر كجا باشيد، خداوند همگي شما را خواهد آورد).رسول خدا (ص) مي فرمايد: «پس از شما اقوامي خواهند آمد كه زمين زير پاي شان جمع مي شود و دنيا به روي آنان گشوده مي گردد و مردان و زنان فارس، آنان را خدمت مي كنند. زمين كم تر از يك چشم به هم زدن، زير پاي شان طي مي گردد؛ به گونه اي كه هر يك از آنان مي تواند، شرق تا غرب زمين را در يك لحظه سپري كند. آنان از اين دنيا نيستند و دنيا نيز در آنان بهره و سهمي ندارد». [287] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «شيعيان و ياران مهدي (عج) از سراسر زمين به سوي او حركت مي كنند؛ زمين زير پايشان جمع مي شود و با طيّ الارض به امام (ع) مي رسند و با او بيعت مي كنند». [288] .عبداللَّه پسر عجلان مي گويد: خدمت امام صادق (ع) سخن از قيام حضرت مهدي (عج) به ميان آمد. به حضرت عرض كردم: چگونه از ظهور حضرت آگاهي مي يابيم؟ فرمود: «صبح مي كنيد، در حالي كه زير بالش خود، نامه اي را مي بينيد كه در آن نوشته شده است: پيروي از مهدي كار معروف و خوبي است». [289] .امام رضا (ع) مي فرمايد: «سوگند به خدا كه اگر قائم ما قيام كند، خداوند، شيعيان را از همه شهرها، نزد او گرد مي آورد». [290] .نيز امام صادق (ع) مي فرمايد: «در

حالي كه جوانان شيعه، بر پشت بام ها خوابيده اند، ناگهان آنها را گروه گروه در يك شب و بدون وعده قبلي نزد حضرت مي آورند. آن گاه همگي صبحگاه نزد حضرت گرد مي آيند». [291] .

او مي روند. در آن جا خطاب به آنان مي فرمايد: «با شما بر اين شرايط پيمان مي بندم: 1. از ميدان رزم نگريزيد. 2.دزدي نكنيد. 3. عمل نامشروع انجام ندهيد. 4.كارهاي حرام انجام ندهيد. 5. كار منكر و زشت انجام ندهيد. 6. كسي را جز به حق نزنيد. 7.زر و سيم نيندوزيد. 8. جو و گندم احتكار نكنيد. 9. مسجدي را ويران نسازيد. 10. به ناحق شهادت ندهيد. 11. مؤمني را خوار و كوچك نكنيد. 12. ربا نخوريد. 13. در سختي ها و مشكلات پايداري كنيد. 14.فرد خداپرست و يكتاپرستي را لعنت نكنيد. 15. شراب ننوشيد. 16. لباس زربافت نپوشيد. 17.لباس ابريشم و حرير بر تن نكنيد. 18. شخص فراري را تعقيب نكنيد. 19.خون حرامي را نريزيد. 20. به منافق و كافر انفاق نكنيد. 21. لباس خز نپوشيد. 22.خاك را بالش خود قرار دهيد (شايد به اين معنا باشد كه فروتن و متواضع باشيد). 23.از كارهاي ناشايست بپرهيزيد. 24. به معروف امر كنيد و از منكر باز داريد.اگر به اين شرايط، پاي بند شويد و رفتار كنيد، بر من واجب است كه جز شما را به عنوان ياور برنگزينم و نپوشم مگر آن چه شما مي پوشيد و نخورم جز، آن چه شما مي خوريد و بر مركبي كه شما سوار مي شويد، سوار شوم و هرجا كه شما باشيد، با شما باشم و هرجا كه رهسپار شويد، با شما بيايم و به نيروي كم خرسند و خشنود باشم و زمين را از عدل و داد آكنده سازم؛ آن سان كه از ستم و جور پر شده است و خدا را به گونه اي كه شايسته است، پرستش نمايم. من به آن چه گفتم، وفادار خواهم بود

و شما نيز به عهد خود وفا كنيد».اصحاب مي گويند: راضي شديم و به آن چه فرمودي با تو بيعت مي كنيم. آن گاه امام (ع) با تك تك ياران (به نشانه بيعت) مصافحه مي كند. [292] .البته بايد توجّه داشت كه حضرت، اين شرايط و آزمايش را با نيروهاي ويژه انجام مي دهد؛ زيرا آنان در حكومت امام (ع) از كارگزاران خواهند بود و آنانند كه با كردار خوب خود، در گسترش عدالت در جهان نقش مؤثري دارند.ضمناً، سند اين روايت مورد تأمّل است؛ چون از خطبة البيان است كه برخي آن را ضعيف دانسته اند؛ هر چند بعضي ديگر از بزرگان در مقام دفاع از آن برآمده، آن را تقويت كرده اند. [293] .

زين مركب امام (ع) مي كشند و با اين كار، درخواست بركت مي كنند. دور حضرت حلقه مي زنند و در جنگ ها جسم و جان خود را سپر بلاي او مي كنند و هر چه از آنان بخواهد، اجابت كرده، انجام مي دهند». [298] .نيز آن حضرت در توصيف ياران مهدي (عج) مي فرمايد: «او مرداني دارد كه گويا دل هاي شان از پاره آهن است... آنان در برابر حضرت از يك كنيز نسبت به مولا و مالك خود، فرمانبردارتر و در برابر اوامرش تسليم هستند». [299] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «خداوند براي حضرت مهدي (عج) از گوشه و كنار جهان به تعداد اهل بدر، جنگجو گرد مي آورد. آنان در فرمانبرداري از حضرتش بسيار كوشا و مصمم هستند». [300] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «گويا مي بينم كه حضرت قائم (عج) و يارانش در نجف (كوفه) مستقر شده اند (و چنان ثابت و استوارند) كه گويي پرنده بر سر آنان نشسته است». [301] .جنگاوران چنان منظّم، بي حركت و تسليم محض در برابر حضرت مي ايستند كه گويي پرنده بر سرشان نشسته است كه اگر كوچك ترين حركتي از خود نشان دهند، پرنده پروازمي كند.

را دارد. آنان دل هايي استوارتر از پاره هاي آهن دارند و چون از برابر كوه ها بگذرند، صخره ها به لرزه درآيند. شمشيرها را غلاف نمي كنند تا آن هنگام كه خداوند بخواهد و خشنود شود». [303] .امام سجاد (ع) در اين باره مي فرمايد: «آن گاه كه قائم ما قيام كند، خداوند سستي و ضعف را از شيعيان ما دور مي كند و دل هاي شان را چون پاره هاي آهن محكم و استوار مي نمايد و به هر كدام از آنان قدرت چهل مرد را مي بخشد و آنان فرمانروايان و بزرگان زمين مي شوند». [304] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «در حكومت مهدي (عج) شيعيان ما، فرمانروايان و بزرگان زمين خواهند بود و هر كدام از آنان، قدرت چهل مرد را داراست». [305] .امام باقر (ع) فرمود: «در دل شيعيان ما (امروز) از دشمنان ترس انداخته شده است؛ ولي روزگاري كه حكومت ما فرا رسد و امام مهدي (عج) ظهور كند، هر يك از شيعيان ما، از شير بي باك تر و از نيزه برنده تر خواهند شد. آنان دشمنان ما را با پا لگدمال مي كنند و با دست مي كشند». [306] .عبدالملك بن اعين مي گويد: هنگامي كه از خدمت امام باقر (ع) برخاستم، به دستم تكيه دادم و گفتم: آرزو داشتم، ظهور حضرت قائم (ع) را در روزگار جواني، (روزهايي كه توان جسمي داشتم) درك كنم. امام (ع) فرمود: «آيا به اين خشنود نيستيد كه دشمنان شما يك ديگر را بكشند، ولي شما در خانه هاي تان در امان باشيد؟ اگر امام (ع) ظهور كند، به هر يك از شما توان چهل مرد داده مي شود و دل هايتان همانند پاره هاي آهن مي گردد؛ به گونه اي كه اگر با آن دل ها به كوه

بزنيد، كوه ها را مي شكافد و ازجا مي كند و شما رهبران زمين و امانت داران آن خواهيد بود». [307] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «به هنگام فرا رسيدن امر ما (حكومت حضرت مهدي) خداوند، ترس را از دل شيعيان ما برمي دارد و در دل هاي دشمنان ما جاي مي دهد. در آن هنگام هر يك از شيعيان ما از نيزه بُرنده تر و از شير شجاع تر مي شود. يك شيعه، دشمن خود را با نيزه هدف مي گيرد و با شمشير مي زند و زير پاي خود لگدمال مي كند». [308] .هم چنين آن حضرت مي فرمايد: «ياران مهدي (عج) مرداني هستند كه دل هاي آنان مانند آهن سخت و محكم است. هرگز شك و شبهه اي در ذات خدا، بر آن دل ها راه نمي يابد. آنان از سنگ ها سخت ترند. اگر به آنان مأموريت داده شود تا كوه ها را از جاي بركنند و جابه جاكنند، اين كار را به سرعت انجام مي دهند و اگر مأموريت سركوبي و نابودي شهري به آنان داده شود، آن را ويران مي سازند (در سرعت عمل و قاطعيت چنانند كه) گويي عقاب هايي بر اسب ها نشسته اند». [309] .

از شهيد شدن بالاتر مي داند؛ زيرا كشتن دشمنان، خشنودي خدا، آسايش بندگان و عزّت اسلام را در پي دارد؛ ولي رسيدن به فيض شهادت، شهيد را به كمال مي رساند. از اين رو، رزمندگان در جبهه بايد بيش تر در انديشه دشمن باشند، تا به شهادت رسيدن.امام باقر (ع) مي فرمايد: «شهادت در ركاب امام زمان (عج) پاداش دو شهيد را دارد». [313] .در كافي چنين آمده است: «رزمنده امام، اگر دشمن ما را بكشد، پاداش بيست شهيد را دارد و كسي كه همراه قائم ما به شهادت برسد، پاداش بيست و پنج شهيد براي اوست». [314] .اميرمؤمنان (ع) درباره شيوه رفتار امام زمان (عج) با شهيدان و خانواده آنان مي فرمايد: «(حضرت قائم (عج) پس از عمليات) روانه كوفه مي شود و در آن جا اقامت مي گزيند... و هيچ شهيدي نمي ماند مگر آن كه حضرت بدهي او را مي پردازد و براي خانواده اش حقوق و مستمري قرار مي دهد». [315] .اين روايت نمايانگر رسيدگي حضرت به خانواده شهيدان است.

استفاده كند؛ زيرا كه امام (ع) لباسي را مي پوشد كه ضدّ گرماست و آن لباسي است كه جبرئيل (ع) آن را از آسمان براي ابراهيم (ع) آورد تا از آتش نمرود رهايي يابد و آن لباس در اختيار حضرت بقية اللَّه است و اگر چنين نبود - يعني اسلحه و صنعت پيشرفته در اختيار دشمن نبود - شايد ضرورتي براي پوشيدن آن لباس وجود نمي داشت. هر چند كه شايد جنبه اعجاز آن منظور باشد.امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، شمشيرهاي نبرد فرود مي آيد، شمشيرهايي كه بر هر كدام، نام و نام پدر يك رزمنده نوشته شده است». [316] .حضرت صادق (ع) درباره گروهي از ياران مهدي (عج) مي فرمايد: «ياران مهدي (ع) شمشيرهايي از آهن دارند؛ ولي جنس آن غير از آهن است. اگر يكي از آنان با شمشير خود بر كوهي ضربه زند، آن را دو نيم مي كند. حضرت قائم (عج) با آن سپاهيان و تجهيزات به جنگ هند، ديلم، كردها، روميان، بربر، فارس و بين جابرسا و جابلقا مي رود». [317] .وسايل دفاعي نيروهاي مهدي (عج) به گونه اي است كه اسلحه دشمن بر آنان كارگر نيست. امام صادق (ع) در اين باره مي فرمايد: «ياران مهدي (ع) اگر با سپاهياني كه بين شرق و غرب را فرا گرفته اند، درگير شوند، آنان را در لحظه اي نابود مي كنند و هرگز سلاح دشمن در آنان تأثير نمي كند». [318] .

برخي روايات ديگر، به گشودن سرزمين هاي معيّني از جهان اشاره دارد.جاي شك و ترديد نيست كه حضرت همه جهان را تحت سيطره و حكومت خود مي آورد؛ ولي اين كه چرا از بعضي شهرها نام برده شده است، شايد به لحاظ اهميّتي باشد كه آن شهرها در آن روزگار پيدا خواهند كرد. اين اهميّت براي اين است كه آنها از قدرت هاي آن روزگار به حساب مي آيند و سرزمين هايي از جهان را تحت نفوذ خود دارند يا آن سرزمين ها منطقه پهناوري هستند كه بخش بزرگي از جمعيت را در خود جاي داده اند و يا اين كه قبله آمال پيروان يكي از مذاهب و اديان مي باشند؛ به طوري كه اگر آن شهر سقوط كند، همه پيروان آن آيين تسليم مي شوند يا به سبب اهميّت نظامي و استراتژيكي آن است؛ به طوري كه با سقوط آن، عمليات دشمن مختل شده، زمينه براي تهاجم نيروهاي حضرت فراهم مي گردد.برگزيدن شهر مكه به عنوان نقطه آغاز قيام، پس برگزيدن عراق و كوفه به عنوان مركزيت سياسي - نظامي حكومت و حركت به سوي شام و گشودن بيت المقدس، شايد تأييدي بر اين سخن باشد؛ زيرا امروزه اهميّت سياسي، مذهبي و نظامي اين سه سرزمين بر كسي پوشيده نيست.دسته اوّل از روايات درباره تسلّط حضرت بر سراسر جهان است كه برخي عبارتند از:حضرت رضا (ع) از پدرانش نقل مي كند كه پيامبر اكرم (ص) فرمود: «وقتي مرا به معراج بردند... عرض كردم: پروردگارا! آيا اينان (امامان) پس از من جانشينان من خواهند بود؟ ندا آمد: اي محمد! آري، اينان دوستان و برگزيدگان و حجّت هاي من پس از تو بر بندگانم مي باشند و جانشينان و بهترين بندگانم

پس از تو خواهند بود. به عزّت و جلالم سوگند، دين و آيينم را به وسيله آنان به افراد بشر غالب مي سازم و كلمه اللَّه را به وسيله آنان برتري مي بخشم و به وسيله آخرين آنان، زمين را از وجود سركشان و گنهكاران پاك مي كنم و فرمانروايي شرق و غرب را به او مي دهم». [319] .در تفسير آيه شريفه (الَّذينَ إنْ مَكَّنّاهُمْ في الأرضِ أقامُوا الصَّلوةَ و أتوْا الزَّكوة؛ [320] آنان كه اگر در زمين حاكمشان گردانيم، نماز را به پا مي دارند و زكات مي دهند). امام باقر (ع) فرمود: «اين آيه مربوط به آل محمد (ص) و آخرين امامان است. خداوند شرق و غرب زمين را در اختيار و نفوذ حضرت مهدي (عج) و يارانش قرار مي دهد». [321] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «مهدي از فرزندان من است و به دست او خداوند شرق و غرب زمين را مي گشايد». [322] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت مهدي (عج) ظهور كند، خداوند دين را به جايگاه اصلي اش باز مي گرداند و پيروزي هاي درخشاني براي او و به دست او انجام مي دهد. در آن روزگار كسي بر روي زمين نمي ماند، مگر آن كه مسلمان باشد و كلمه لاإله إلّا اللَّه را بر زبان داشته باشد». [323] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت قائم از ماست و گسترش فرمانروايي آن حضرت شرق و غرب را فرا مي گيرد». [324] .نيز مي فرمايد: «هنگام قيام حضرت قائم (عج)، خداوند اسلام را بر همه اديان پيروزمي كند». [325] .از پيامبر (ص) نقل شده است: «حضرت مهدي (عج)، لشكريانش را به سراسر زمين گسيل مي دارد». [326] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «اگر از زندگاني و پايان دنيا جز

يك روز باقي نمانده باشد،... خداوند مهدي (عج) را مي فرستد و به وسيله او، عظمت را به دين باز مي گرداند و پيروزي هاي درخشاني براي او و به دست او انجام مي دهد. در آن روزگار كسي بر كره خاكي نيست جز آن كه ذكر لا إله إلا اللَّه بر زبان دارد». [327] .جابر بن عبداللَّه انصاري مي گويد: رسول خدا (ص) مي فرمود: «ذوالقرنين، بنده اي شايسته بود كه خداوند، او را بر بندگانش حجّت قرار داد. وي قوم خود را به سوي خدا دعوت كرد و به تقوا دستور داد؛ ولي آنان بر سرش ضربه اي زدند و او مدّتي از آنان پنهان شد؛ به طوري كه آنان گمان بردند كه مرده است. پس از مدّتي نزد قومش بازگشت؛ ولي باز بر سمْت ديگر سرش ضربه اي زدند.در ميان شما شخصي است كه به سنّت رفتار مي كند. خداي عزّوجلّ، براي ذوالقرنين در زمين اقتداري فراهم آورد و از هر چيز، وسيله اي براي او قرار داد و او را به شرق و غرب جهان رساند. خداوند متعال، رفتار و روش او را پيرامون امام غائب (ع) - كه از فرزندان من است - جاري مي كند و او را به شرق و غرب زمين مي رساند و هيچ آبگاه و منزلي در كوه و بيابان باقي نمي ماند كه ذوالقرنين بر آن گام نهاده باشد، جز آن كه او گام مي نهد. خداوند براي او گنج ها و معادن زمين را آشكار مي سازد و با ايجاد ترس در دل دشمن، او را ياري مي دهد و زمين را به وسيله او پر از عدل و داد مي كند؛ چنان كه قبل از قيام پر از جور و ستم شده است». [328] .دسته

ديگري از روايات به گشودن شهرهاي مخصوصي اشاره دارد كه به گفتن چند روايت در اين زمينه بسنده مي كنيم:اميرمؤمنان (ع) درباره حركت مهدي (عج) به سوي شام مي فرمايد: «به دستور حضرت مهدي (عج)، امكانات حمل و نقل لشكريان فراهم مي شود. پس از اين فرمان، چهارصد كشتي ساخته مي شود و در كنار ساحل عكّا پهلو مي گيرند. از سويي، كشور روم با صد صليب - كه همراه هر صليب ده هزار نفر نيرو است - بيرون مي آيند و با نيزه ها (و سلاح) خود طرسوس را مي گشايند. حضرت با سپاهيانش به آن جا مي رسند و از آنان به قدري مي كشند كه آب فرات تغيير رنگ مي دهد و ساحل از اجساد آنان، بوي تعفّن مي گيرد. (باشنيدن اين خبر) كساني كه در كشور روم مانده اند، به انطاكيه مي گريزند». [329] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم قيام كند... لشكري به قسطنطنيه مي فرستد. چون آنان به خليج برسند، جمله اي بر روي پاهاي خود مي نويسند و از روي آب مي گذرند». [330] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «اگر از دنيا جز يك روز نماند، به طور حتم، خداوند مردي از عترت مرا مي فرستد كه همنام من است و پيشاني او مي درخشد، او قسطنطنيه و جبل ديلم را مي گشايد». [331] .حذيفه مي گويد: «قسطنطنيه، ديلم و طبرستان گشوده نمي شود، مگر به دست مردي ازبني هاشم». [332] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم قيام كند، قسطنطنيه، چين [333] و كوه هاي ديلم را گشوده، مدّت هفت سال فرمانروايي مي كند». [334] .اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي و يارانش حركت مي كنند تا اين كه وارد قسطنطنيه مي شوند و به جايي كه پادشاه روم سكونت دارد مي روند وسه گنج را از آن جا بيرون مي آورند؛ گنجي

از جواهرات، گنجي از طلا، و گنجي از نقره، آن گاه حضرت اموال و غنيمت ها را بين لشكريان تقسيم مي كند». [335] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت قائم، سه پرچم را براي (عمليات در) سه نقطه آماده مي سازد؛ پرچمي را به قسطنطنيه [336] گسيل مي دارد و خداوند آن جا را براي او مي گشايد؛ پرچم ديگري را براي چين مي فرستد و آن جا نيز حضرت گشوده مي گردد و پرچم سوم را براي كوه هاي ديلم [337] مي فرستند و آن جا به تصرف نيروهايش در مي آيد». [338] .حذيفه مي گويد: بلنجر [339] و كوه هاي ديلم گشوده نمي گردد، مگر به دست مردي از آل محمد (ص). [340] .حضرت علي (ع) مي فرمايد: «... سپس حضرت مهدي (عج) با هزار كشتي از شهر قاطع به سوي شهر قدس شريف رهسپار مي شود و از عكّا، صور، غزّه و عسقلان [341] وارد سرزمين فلسطين مي گردد، اموال و غنيمت ها را بيرون مي آورد. سپس حضرت مهدي (عج) وارد قدس شريف شده، در آن جا فرود مي آيد و همان جا اقامت مي گزيند تا زماني كه دجّال ظاهر شود». [342] .ابوحمزه ثمالي مي گويد: از امام باقر (ع) شنيدم كه فرمود: «هنگامي كه قائم آل محمد (ص) ظهور مي كند، به همراه او شمشيري است كه آن را از نيام مي كشد و خداوند به دست او سرزمين هاي روم [343] چين، تُرك [344] ديلم، سند، هند [345] كابل، شام، و خزر را مي گشايد». [346] .ابن حجر مي نويسد:... اوّلين پرچمي را كه حضرت مهدي (عج) براي جنگ مي بندد، به تُرك روانه مي كند. [347] .شايد منظور از سيف مخترط كه در روايت ثمالي آمده است، كنايه از سلاح خاصي باشد كه در دسترس حضرت مهدي (عج) قرار مي گيرد؛ زيرا براي گشودن همه سرزمين ها - كه

نياز به توان تهاجمي فوق العاده اي دارد - سلاحي مناسب لازم است كه برتر از همه سلاح ها باشد؛ به ويژه اگر بگوييم كه آن حضرت فعّاليت هاي گوناگوني را ازطريق عادّي انجام مي دهند.درباره گشودن هند، كعب مي گويد: فرمانروايي كه در بيت المقدس مي باشد، سپاهي را به هند گسيل مي دارد و آن جا را مي گشايد. آن گاه آن سپاه، وارد خاك هند مي شوند و گنج هاي آن جا را براي فرمانرواي بيت المقدس مي فرستند و او نيز آن جا را تزيين مي كند و پادشاهان هند را به صورت اسير نزد او مي آورند. شرق و غرب زمين براي آنان گشوده مي شود و نيروها در هند حضور خواهند داشت تا هنگامي كه دجّال خروج كند. [348] .حذيفه مي گويد: پيامبر (ص) فرمود: «طاهر فرزند اسماء با بني اسرائيل جنگيد و آنان را به اسارت گرفت و بيت المقدس را به آتش كشيد و مقدار هزار و هفت صد (يا نُه صد) كشتي طلا و جواهرات را از آن جا به شهر روميه آورد. به طور حتم، حضرت مهدي (عج) آنها را از آن شهر بيرون برده، به بيت المقدس باز مي گرداند». [349] .هر چند قيام حضرت مهدي (عج) از مكه آغاز مي شود، ولي سرزمين حجاز [350] را پس از ظهور مي گشايد. امام باقر (ع) در اين باره مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) در مكه ظاهر مي شود و خداوند، سرزمين حجاز را مي گشايد و حضرت هر كس از بني هاشم را كه در زندان است، آزاد مي سازد». [351] .اميرمؤمنان (ع) درباره گشودن خراسان مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) به حركت خود ادامه مي دهد تا اين كه خراسان [352] را مي گشايد و پس از آن دوباره به شهر مدينه بازمي گردد». [353] .آن

حضرت درباره گشودن ارمينيه [354] به دست حضرت مهدي (عج) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) به حركت خود ادامه مي دهد تا اين كه به ارمينيه مي رسد. چون مردم آن سرزمين او را مي بينند، يكي از راهبان دانشمند را براي مذاكره، خدمت حضرت مي فرستند. راهب به امام (ع) مي گويد: آيا مهدي تو هستي؟ حضرت مي فرمايد: آري، منم؛ آن كه نامم در انجيل آمده است و بشارت داده شده كه در آخر زمان، ظهور مي كنم. اوپرسش هايي را مطرح مي كند و امام (ع) پاسخ مي دهد.راهب مسيحي، اسلام مي آورد؛ ولي ساكنان ارمينيه، سرپيچي و تمرّد مي كنند. پس ازآن سپاهيان حضرت وارد شهر مي شوند و پانصد هزار نفر از نيروهاي مسيحي را نابود مي سازند و خداوند با قدرت بي پايانش شهر آنان را بين آسمان و زمين معلّق مي كند؛ به طوري كه پادشاه و اطرافيانش كه در بيرون شهر مستقر شده اند، شهر را در وسط آسمان و زمين آويزان مي بينند.پادشاه ارمينيه از ترس مي گريزد و به اطرافيانش نيز دستور مي دهد به پناهگاهي پناه برند. در بين راه، شيري راه را بر آنان مي بندد و آنان هراسان، سلاح ها و اموالي را كه به همراه دارند، مي اندازند و سربازان حضرت كه در تعقيب آنان مي باشند، اموال را مي گيرند و بين خود تقسيم مي كنند؛ به طوري كه به هر يك، صد هزار دينار مي رسد». [355] .بخش ديگري از جهان گشايي هاي حضرت در شهرهاي زنج است. حضرت امير (ع) در اين باره مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) به پيشروي خود ادامه مي دهد تا اين كه به شهر زنج كبري مي رسد. در آن شهر هزار بازار است و در هر يك از بازارها، هزار مغازه وجود دارد و حضرت آن شهر را

مي گشايد. [356] حضرت پس از گشودن آن جا، عازم شهري به نام قاطع - كه به صورت جزيره و بر روي درياست - مي شود». [357] .حضرت باقر (ع) درباره اعزام لشكريان مهدي (عج) به سراسر جهان مي فرمايد: «گويا حضرت قائم (عج) را مي بينم كه سربازانش را به سراسر جهان گسيل مي دارد». [358] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) لشكريان خود را براي گرفتن بيعت، به سراسر جهان مي فرستد و ستم و ستمگر را نابود مي كند و شهرهاي گشوده شده، براي او تثبيت مي گردد و خداوند به دست مباركش، قسطنطنيه را مي گشايد». [359] .

در محله تمارين بر آنان دست مي يابند و آنان را اسير كرده، نزد حضرت مي آورند. امام (ع) دستور مي دهد كه همگي را سر ببرند و اين آخرين شورش و حركتي است كه عليه حضرت رخ مي دهد». [364] .درباره شورش در رميله و سركوبي آن، فرزند ابي يعفور مي گويد: به حضور امام صادق (ع) آمدم، در حالي كه گروهي از يارانش نيز در خدمت ايشان بودند. حضرت، به من فرمود: «آيا قرآن خوانده اي؟» عرض كردم: آري؛ ولي به همين قرائت متعارف. فرمود: «مقصود من هم، همين قرائت بود». گفتم: منظور از اين پرسش چيست؟ فرمود: «حضرت موسي مطالبي را براي قوم خود گفت، ولي آنان تاب و توان آن را نداشتند و عليه حضرت - در مصر - قيام كردند؛ موسي (ع) نيز با آنان جنگيد و آنان را به قتل رساند.حضرت عيسي (ع) نيز مطالبي را براي قوم خود بازگو كرد و آنان نيز تحمّل نكرده، عليه او - در شهر تكريت - دست به شورش زدند. عيسي (ع) نيز به رويارويي با آنان برخاست و نابودشان كرد. اين است معناي سخن خداوند كه مي فرمايد:(فآمنت طائفة من بني إسرائيل و كفرت طائفة فأيّدنا الَّذين آمنوا علي عدوّهم فأصبحوا ظاهرين؛ [365] طايفه اي از بني اسرائيل ايمان آوردند و طايفه ديگر كافر شدند و ما ايمان آورندگان را نصرت داديم و بر دشمنانشان پيروز كرديم).حضرت قائم (عج) نيز هنگامي كه ظهور كند، سخناني براي شما مي گويد كه تاب و توان پذيرش آن را نخواهيد داشت. از اين رو، عليه حضرت در شهر رميله قيام مي كنيد و با او مي جنگيد. حضرت نيز به رويارويي با شما مي پردازد و شما را

به قتل مي رساند و اين شورش آخرين قيام عليه حضرت است». [366] .

آن روزگار ديگر جنگي نيست؛ در نتيجه از صنايع و ابزاري كه در خدمت جنگ قرار داشت، براي پيشرفت كشاورزي بهره برداري مي كنند.پيامبر گرامي اسلام (ص) در اين زمينه مي فرمايد: «... نرخ گاو بالا مي رود و نرخ اسب ناچيز مي شود». [372] .شايد اين روايت نيز همين گونه تفسير شود؛ زيرا از گاو در كشاورزي استفاده مي شود و گوشت و شير آن قابل مصرف است؛ ولي از اسب بيش تر به عنوان ابزار جنگي بهره برداري مي كرده اند.

نيز به فاصله يك ماه و از سمت راست به فاصله يك ماه و از سمت چپ نيز به فاصله يك ماه در حركت است». [376] .از اين روايات استفاده مي شود كه وقتي حضرت مهدي (عج) جايي را قصد كند، دشمن پيشاپيش دچار ترس و وحشت شده، توان رويارويي و ايستادگي در برابر سپاهيان حضرت را از دست مي دهد. هم چنين وقتي لشكريان از جايي حركت مي كنند، كسي جرأت شورش ندارد؛ زيرا دشمن از لشكريان حضرت دچار وحشت مي شود. اين تفسير و توجيه با ظاهر بعضي از رواياتي كه پيش تر گفته شد، منافات دارد.

در ركاب حسين (ع) بجنگند؛ ولي اذن اين كار را نيافتند و به آسمان رفتند و چون با اذن جهاد بازگشتند، امام حسين (ع) را شهيد يافتند و در اندوه از دست دادن اين فيض بزرگ، همواره ناراحت و اندوهگينند و تا روز رستاخيز، گرداگرد ضريح امام حسين (ع) مي چرخند و اشك مي ريزند». [378] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «گويا هم اكنون حضرت قائم و يارانش را مي بينم... كه فرشته جبرئيل در سمت راست مهدي (ع) و ميكائيل در سمت چپ آن حضرت حركت مي كنند و ترس و وحشت، پيشاپيش سپاهيانش و پشت سر آنان به فاصله يك ماه در حركت است و خداوند، او را با پنج هزار فرشته آسماني ياري مي رساند». [379] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «فرشتگاني كه در جنگ بدر به پيامبر (ص) ياري دادند، هنوز به آسمان بازنگشته اند تا اين كه حضرت صاحب الامر (ع) را ياري رسانند و تعدادشان پنج هزار فرشته مي باشد». [380] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «براي حضرت قائم (عج) نُه هزار و سي صد و سيزده فرشته فرود مي آيد؛ آنان همان فرشتگاني هستند كه همراه حضرت عيسي (ع) بوده اند؛ هنگامي كه خداوند او را به آسمان برد». [381] .علي (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) با سه هزار فرشته ياري مي شود؛ آنان بر چهره و پشت دشمنان مي كوبند». [382] .در تفسير آيه شريفه (أتي أمرُاللَّه فلاتستعجِلُوه؛ [383] امر خدا فرا رسيد، پس درباره آن شتاب نكنيد). امام صادق (ع) مي فرمايد: «اين أمراللَّه، امر ماست؛ يعني خداوند براي قيام مهدي فرمان داده است كه براي آن شتاب نكنيم؛ زيرا خداوند، صاحب امر ما را با سه لشكر از فرشتگان، مؤمنان و رعب پشتيباني

مي كند و ما به حقمان مي رسيم». [384] .حضرت رضا (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) قيام كند، خداوند به فرشتگان دستور مي دهد تا بر مؤمنان سلام دهند و در مجالس آنان شركت كنند و اگر يكي از مؤمنان با حضرت كاري داشت، امام (ع) برخي از فرشتگان را مأمور مي كند كه آن شخص را به دوش گيرند و نزدش بياورند و هرگاه نيازش برطرف شد، او را به جايگاه نخستينش بازگردانند.برخي از مؤمنان بر روي ابرها حركت مي كنند و برخي ديگر به همراه فرشتگان در آسمان پرواز مي كنند و گروهي ديگر به همراه فرشتگان راه مي روند و گروهي نيز بر فرشتگان سبقت مي گيرند. برخي از مؤمنان را فرشتگان به عنوان قاضي قرار مي دهند و مؤمن نزد خداوند با ارزش تر از فرشته است؛ به گونه اي كه برخي از مؤمنان را حضرت بر صد هزار فرشته به عنوان قاضي مي گمارد». [385] .شايد قضاوت اين مؤمنان در ميان فرشتگان براي رفع اختلاف آنان در مسائل علمي و موضوعات باشد و اين گونه اختلافات با عصمت فرشتگان منافاتي ندارد.

بسياري در پرستش خداوند دارند.آن شهر درهايي دارد كه بين هر يك از لنگه هاي آن صد فرسنگ فاصله است. آنان پرستش، تمجيد، دعا و كوشش بسياري دارند. اگر آنان را ببينيد، كردار و رفتار خود را دربرابر آنان كوچك مي شماريد. وقتي برخي از آنان به نماز مي ايستند، يك ماه در حال سجده هستند. خوراك آنان ستايش خداست و لباسشان برگ و رخسارشان از نور مي درخشد. اگر با يكي از ما (امامان) رو به رو شوند، گرداگرد او را مي گيرند و خاك جاي پاي او را برمي دارند و به آن تبرّك مي جويند. در هنگام نماز، زاري و ناله اي دارند كه از صداي طوفان سهمگين تر است. گروهي از آنان - از روزي كه به انتظار حضرت قائم (عج) بوده اند - هرگز سلاح خود را بر زمين نگذاشته اند و وضع آنان همين گونه بوده است. آنان همواره از خدا مي خواهند كه صاحب الامر (ع) را به آنان بنماياند.هر يك از آنان، هزار سال زندگاني مي كند و آثار فروتني و پرستش و تقرّب به خداوند عزّوجل، در رخسار آنان آشكار است. وقتي نزد آنان نمي رويم، مي پندارند ما از ايشان خشنود نيستيم و زماني را كه ما به ديدارشان مي رويم، در نظر مي گيرند و در همان زمان به انتظار ما مي نشينند و هرگز از كار خسته نمي شوند.همان گونه كه به آنان آموختيم، قرآن مي خوانند و پاره اي از قرائت ها كه به آنان آموخته ايم، اگر بر مردم خوانده شود، آن را نمي پذيرند. مطالبي را كه از قرآن مي پرسند، وقتي پاسخ مي دهيم، سينه ها (و فكر و انديشه) را براي گرفتن آن چه مي شنوند، باز مي كنند. براي ما از خداوند، طول عمر مي خواهند

تا ما را از دست ندهند. آنان مي دانند، آن چه را از ما مي آموزند، منّتي از خداوند بر آنان است.هنگامي كه حضرت قائم قيام كند، آنان به همراه حضرت خواهند بود و از ديگر سپاهيان امام (ع) پيشي مي گيرند و از خداوند مي خواهند دينش را به وسيله آنان ياري نمايد.اجتماع آنان متشكّل از پير و جوان است. اگر يك جوان، پيري را ببيند، به احترام او همانند غلام مي نشيند و بدون اجازه اش ازجا برنمي خيزد. از راهي كه خودشان بهتر مي دانند، بر انديشه هاي امام (ع) آگاه مي شوند. اگر امام به آنان دستوري دهد، تا آخر بر آن پابرجا هستند؛ مگر اين كه حضرت خودش كار ديگري به آنان واگذار كند.اگر به جنگ مردم شرق و غرب روند، همگي را در لحظه اي نابود مي كنند و هرگز اسلحه بر آنان تأثير نمي كند. شمشيرها و سلاح هايي از آهن دارند؛ امّا آلياژش غير از آهن است. اگر با شمشير بر كوهي بزنند، آن را دو نيم مي كنند و ازجا برمي دارند. امام (ع) اين سپاهيان را به جنگ هند، ديلم، كرد، روم، بربر، فارس، جابرسا و جابلقا - دو شهر در شرق و غرب - مي فرستد.بر هيچ يك از پيروان اديان وارد نمي شوند، مگر آن كه آنان را به اسلام دعوت مي كنند و به يكتاپرستي و نبوت پيامبر و ولايت ما اهل بيت مي خوانند. پس هر كس اجابت كرد، او را رها مي كنند و هر كس نپذيرفت، او را به قتل مي رسانند؛ به گونه اي كه در شرق و غرب زمين كسي نمي ماند، مگر آن كه ايمان مي آورد». [386] .از چشم اندازي كه درباره اين سپاهيان آمده است، چنين فهميده مي شود كه

شايد آنان همان فرشتگاني باشند كه در زمين بر جاي مانده اند و منتظر قيام حضرت قائم (عج) هستند.

اصلاحات گسترده و دگرگوني هاي بنيادي در دو بُعد معنوي و مادي مي زند و جامعه بشري را چنان سامان مي بخشد كه خشنودي خداوند را در پي داشته باشد.در اين ميان، اگر اشخاص، احزاب و گروه هايي بخواهند با ايجاد مشكلات، مانع اين قيام عظيم شوند يا با اخلالگري حركت قيام او را كند نمايند، دشمنان سرسخت بشريّت و دين الهي محسوب مي شوند و كيفر آنان جز نابودي به دست قدرتمند حضرت مهدي نخواهد بود.افراد اخلالگر در انقلاب امام، كساني هستند كه دستشان به خون بشريّت آلوده است يا انسان هاي بي تفاوتي هستند كه در برابر جنايات تجاوز گران، سكوت پيشه كرده، ولي در برابر حضرت، پرچم مخالفت بر مي دارند و يا كج فهماني هستند كه درك خود را بر سخن حضرت برتري مي دهند. طبيعي است كه بايد آنان با قاطعيت تمام سركوب شوند تا جامعه بشري براي هميشه از شرّ آنان مصون بماند. از اين رو، روش و سياست حضرت مهدي (عج) با آنان بسيار قاطعانه و بدون اغماض است.در اين فصل به بررسي دو مطلب اساسي كه از روايات فهميده مي شود، مي پردازيم:

جنگ و تلاش زياد) و خوابيدن بر زين اسب ها (به سبب پيكارهاي فراوان) نخواهد بود». [393] .مفضل مي گويد: امام صادق (ع) يادي از حضرت قائم (عج) به ميان آورد. من عرض كردم: اميدوارم كه برنامه و حكومت حضرت به آساني برقرار شود. حضرت فرمود: «خير؛ چنان نمي شود مگر آن كه سختي هاي بسياري را ببينيد». [394] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «علي (ع) فرمود: براي من روا بود كه فراريان را به قتل برسانم و زخميان را بكشم؛ ولي دست به اين كار نزدم؛ براي اين كه اگر شيعيان قيام كردند، زخميانشان را به قتل نرسانند؛ ولي براي حضرت قائم (عج) جايز و رواست و زمينه وجود دارد كه فراريان را به قتل برساند و زخميان را نابود گرداند». [395] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «اگر مردم مي دانستند كه حضرت قائم (عج) چه برنامه اي دارد و چه كارهايي انجام مي دهد، اكثر آنان آرزو مي كردند كه هرگز آن حضرت را نبينند؛ زيرا حضرت كشتار زيادي مي كند و به يقين اوّلين كشتار را در قبيله قريش خواهد داشت. پس از قريش نخواهد گرفت جز شمشير و به آنان نخواهد داد مگر شمشير. حضرت مهدي (عج) كار را به جايي مي رساند كه بسياري از مردم مي گويند. اين شخص از آل محمد (ص) نيست و اگر از اهل بيت پيامبر (ص) بود، رحم مي كرد». [396] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) با برنامه اي نو، سنّتي جديد و قضاوتي تازه قيام مي كند. بر عرب ها روزگار بسيار سختي خواهد بود و شايسته شأن و موقعيت او جز كشتن دشمنان نيست». [397] .

پانصد نفر از قريش را ايستاده اعدام مي كند. سپس پانصد نفر ديگر را به همين گونه اعدام مي نمايد و اين كار شش بار تكرار مي شود». عبداللَّه مي پرسد: آيا تعدادشان به اين اندازه مي رسد؟ حضرت فرمود: «آري؛ خودشان و دوستانشان». [398] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) قيام كند، بر يك يك ناصبيان، ايمان را عرضه مي كند، اگر به حقيقت، آن را بپذيرند، آنان را رها مي سازد و گرنه هر كس كه ايمان را نپذيرفت، گردنش را مي زند يا از او جزيه مي گيرد - چنان كه امروز از اهل ذمّه مي گيرند - و او را به روستاها و آبادي هاي دور تبعيد مي كند». [399] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما ظهور كند، دشمنان ما را از چهره هاي شان تشخيص مي دهد. آن گاه آنان را از سر و پاهاي شان مي گيرد و با شمشير به آنان مي زند (وآنان را نابود مي كند)». [400] .

كليددار خانه كعبه كرد و طايفه بني شيبه تا مدّت ها كليددار و پرده دار خانه خدا بودند. [404] .مرحوم مامقاني مي گويد: بني شيبه از دزدان خانه خدايند و إن شاء اللَّه دست هاي شان به اين جُرم، قطع مي شود و بر ديوار كعبه آويزان مي گردد. [405] .

غرب جهان، يك كافر برجاي نماند».عبداللَّه بن بكير پرسيد: قربانت گردم، در روي زمين مردم بسياري هستند؛ چگونه حضرت مي تواند همه آنان را مسلمان كند يا گردن بزند؟امام كاظم (ع) فرمود: «وقتي خداوند چيزي را اراده كند، چيز اندك را بسيار و بسيار اندك مي گرداند». [410] .شهر بن حوشب مي گويد: حجاج به من گفت: اي شهر! در قرآن آيه اي است كه مرا خسته كرده است (و معناي آن را نمي فهمم). گفتم: كدام آيه؟ گفت: آن جا كه خداوند مي فرمايد: (وإن من أهل الكتاب إلاّ ليؤمننّ به قبل موته؛ [411] هيچ يك از اهل كتاب نيست مگر آن كه قبل از مرگش ايمان مي آورد) و مكرر اتفاق افتاده است كه فردي نصراني يا يهودي را پيش من مي آورند وگردنش را مي زنم و آن گاه به لب هايش خيره مي شوم، ولي حركتي نمي كند تا اين كه نفس او قطع مي شود.شهر بن حوشب مي گويد: به او گفتم: معناي آيه، اين نيست كه تو پنداشتي؛ بلكه مراداين است كه وقتي پيش از قيامت، عيسي بن مريم از آسمان فرود آيد و به حضرت قائم (عج) اقتدا كند، در آن هنگام هيچ يهودي و نصراني نمي ماند، مگر آن كه پيش از مرگ به او ايمان مي آورد.حجاج پرسيد: اين تفسير را از كجا فرا گرفته اي و چه كسي آن را به تو آموخته است؟ گفتم: اين تفسير را امام باقر (ع) فرمود. حجاج گفت: از چشمه اي زلال به دست آورده اي. [412] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «قيامت برپا نمي شود، مگر آن كه با يهود بجنگيد. آن گاه يهوديان (شكست خورده) مي گريزند و پشت سنگ ها پنهان مي شوند؛ ولي سنگ فرياد مي زند: اي مسلمان! اي بنده خدا! اين يهودي پشت

من پنهان شده است». [413] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «... يهودياني كه با دجّال هستند، مي گريزند و پنهان مي شوند؛ ولي درختان و سنگ ها فرياد برمي آورند: اي روح اللَّه! اين يهودي است. حضرت نيز آنان را مي كشد و كسي را بر جاي نمي گذارد». [414] .البته از روايات ديگري فهميده مي شود كه ستيز و رويارويي حضرت با اهل كتاب هميشه يكسان نبوده، بلكه در مواردي با دريافت جزيه به آنان اجازه مي دهد به دين خودشان بر جاي بمانند و با گروهي به بحث و مناظره بپردازد و آنان را با اين روش به اسلام دعوت مي كند و ممكن است بگوييم در آغاز قيام با آنان به بحث مي پردازد و با كساني كه حق را پنهان سازند، مي جنگد.ابوبصير مي گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: حضرت قائم (عج) تا پايان زندگاني در مسجد سهله (كوفه) خواهد ماند؟ فرمود: «آري». پرسيدم: اهل ذمّه، در نظرش چگونه خواهند بود؟ فرمود: «با آنان از راه مسالمت آميز وارد مي شود؛ هم چنان كه پيامبر (ص) رفتار مي كرد. آنان در حال خواري جزيه مي پردازند». [415] .ابن اثير مي گويد: در آن روزگار هيچ اهل ذمّه اي نمي ماند كه جزيه بپردازد. [416] .ابن شوذب مي گويد: بدين علّت به حضرت قائم (عج) مهدي مي گويند كه به سوي يكي از كوه هاي شام هدايت مي شود و در آن جا اسفار تورات را خارج مي سازد و با آن با يهوديان به بحث و مناظره مي پردازد و گروهي از آنان به دست حضرت اسلام مي آورند». [417] .

و شما در برابر عدالت يكسان خواهيم بود؟ فرمود: «هر يك از آنان توبه كند، خدا از او مي گذرد و اگر در درون خود نفاق و دورويي داشته باشد، خداوند جز او كسي را تبعيد و آواره نمي كند و اگر چيزي از آن نفاق را آشكار سازد، خداوند خونش را خواهد ريخت». سپس فرمود: «سوگند به آن كه جانم در دست اوست، هم چنان كه قصاب، گوسفندش را سر مي برد، آنان را خواهد كشت و با دست به گردن مباركش اشاره كرد».راوي گفت: مي گويند كه اگر حضرت ظهور كند، همه كارها و فعّاليت ها به نفع حضرت خواهد بود و ايشان خوني نمي ريزد. امام (ع) فرمود: «خير؛ به خدا سوگند (اين چنين نخواهدشد) تا اين كه ما وشما خون آنان را بريزيم و عرق را از خويش پاك كنيم» و با دست مبارك به پيشاني اشاره كرد. [418] .اميرمؤمنان (ع) پس از شكست خوارج به هنگام گذشتن از كشتگان آنان فرمود: «آن كس شما را به كشتن داد كه شما را فريفت».پرسيده شد: او كيست؟ فرمود: «شيطان و نفس هاي پليد» اصحاب گفتند: خداوند، ريشه آنان را تا پايان دنيا قطع كرد.حضرت پاسخ داد: «خير؛ سوگند به آن كه جانم در دست اوست، آنان در صلب هاي مردان و رحم زنان خواهند بود و پي در پي خروج خواهند كرد تا آن كه به سركردگي شخصي به نام اشمط بين رودهاي دجله و فرات خروج كنند. در آن روزگار مردي از اهل بيت ما به جنگ او مي رود و او را به هلاكت مي رساند و از آن پس هيچ قيامي از خوارج تا روز قيامت نخواهد بود». [419] .نيز آن حضرت درباره فرقه

بتريه [420] مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) قيام كند، به سوي كوفه رهسپار مي شود. در آن جا تعداد ده هزار نفر - كه آنان را بتريه مي نامند، در حالي كه سلاح بر دوش گرفته اند - جلوِ حضرت را مي گيرند و مي گويند: از همان جا كه آمده اي، بازگرد؛ زيرا ما به فرزندان فاطمه نيازي نداريم. حضرت شمشير مي كشد و همگي را از دم تيغ مي گذراند». [421] .

را مي پرستيدند، ولي قائم ما در روزگاري قيام مي كند كه با قرآن عليه حضرت احتجاج مي كنند و آيات را عليه آن حضرت تأويل مي نمايند». [424] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «حضرت قائم (عج) آن قدر از انسان ها مي كشد تا ساق پا را خون فرا مي گيرد. شخصي از فرزندان پدرش به حضرت اعتراض شديد مي كند و مي گويد: مردم را از خود دور مي كني؛ هم چنان كه گوسفندان را رم مي دهند! آيا اين روش، طبق دستور رسول خدا (ص) است؟يكي از ياران حضرت از جاي برمي خيزد و مي گويد: سكوت مي كني يا گردنت رابزنم!؟حضرت عهد و پيماني را كه از رسول خدا (ص) همراه دارد، بيرون مي آورد و ارائه مي كند». [425] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) قيام كند، گروهي از دين و ولايت خارج مي شوند؛ در صورتي كه پنداشته مي شد كه آنان از پيروان حضرت مي باشند. نيز افرادي ولايت حضرت را مي پذيرند؛ در صورتي كه مانند آفتاب پرستان و ماه پرستان بودند». [426] .

از شهرها به روستاها (و كشتزارها) تبعيد مي كنند». [428] .مرحوم مجلسي مي گويد: شايد اين حكم مربوط به آغاز قيام باشد؛ زيرا ظاهر روايات اين است كه از آنان جز ايمان پذيرفته نمي شود و اگر نپذيرند، كشته مي شوند. [429] .ابوبصير مي گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: رفتار امام مهدي (عج) با ناصبي ها و كساني كه با شما دشمني دارند، چگونه خواهد بود؟ فرمود: «اي ابا محمد! در دولت و حكومت ما، مخالفان بهره اي نخواهند داشت. خداوند براي ما خون هاي شان را در آن هنگام حلال خواهد كرد؛ ولي امروز خونشان بر ما و شما حرام است. پس كسي تو را فريب ندهد و بدان روزگاري كه قائم ما قيام كرد، حضرت براي خدا و رسولش و براي ما انتقام خواهد گرفت». [430] .

كه خداوند، مهدي (عج) را برانگيزد. آن حضرت به انتقام خون من از منافقان فاسق و كافر، هفتاد هزار نفر را مي كشد». [434] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «چون حضرت قائم قيام كند... به كوفه مي آيد و در آن جا همه منافقان را (كه به امامت حضرت عقيده ندارند) به قتل مي رساند و كاخ هاي آنان را ويران مي كند و با جنگجويان آنان مي جنگد و آن قدر از آنان مي كشد تا خداوند خشنود گردد». [435] .

با تعبير «اودين جديدي آورده است» ياد مي كنند.در صورتي كه صدور اين روايات از معصومين ثابت شود، توجّه به چند نكته دراين باره ضروري است:1. برخي از احكام الهي هر چند از سوي خداوند پايه ريزي شده است، ولي شرايط اعلام و اجراي آن در زمان ظهور حضرت مهدي (عج) فراهم مي شود و اوست كه آن احكام را اعلام و اجرا مي كند.2. با گذشت زمان به وسيله زورمندان و تحريف گران، دگرگوني ها و تحريفاتي در احكام الهي پديد آمده است و حضرت قائم (عج) پس از ظهور آنها را تصحيح و تعديل مي كند.در كتاب القول المختصر آمده است: بدعتي را بر جاي نمي گذارد و سنّتي نمي ماند مگر آن كه آن را احيا مي كند. [438] .3. چون فقها در استنباط حكم شرعي، از يك سلسله قواعد و اصول بهره مي جويند، گاهي حكمي را كه استنباط كرده اند با حكم واقع مطابقت ندارد؛ هر چند نتيجه آن استنباط براي مجتهد و مقلّدينش حجّت شرعي است؛ ولي در حكومت امام زمان (ع)، حضرت، احكام واقعي را بيان مي فرمايد.4. برخي از احكام شرعي در شرايطي خاص و اضطراري و براي تقيّه به صورت غيرواقعي اعلام شده است كه در روزگار حضرت، تقيّه برداشته مي شود و حكم واقعي بيان مي گردد.امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، تقيّه از بين مي رود و حضرت، شمشير را از نيام بيرون مي كشد و از مردم جز شمشير نمي گيرد و به آنان جز شمشيرنمي دهد». [439] .درباره موارد بالا به گفتن چند روايت بسنده مي كنيم:امام صادق (ع) ضمن حديث مفصّلي مي فرمايد: «بر شما (مسلمانان) است كه تسليم (امر ما) باشيد و امور را به ما باز گردانيد و

به انتظار حكومت ما و شما باشيد و منتظر فرج و گشايش ما و شما بمانيد. هنگامي كه قائم ما ظهور كند و سخنگوي ما به سخن آيد و تعليم قرآن و دستورات دين و احكام را از نو به شما بياموزد - به همان شكلي كه بر محمد (ص) نازل شده است -، دانشمندان شما اين رفتار حضرت را، انكار كرده، مورد اعتراض قرار مي دهند و بر دين خدا و راه او استوار و پابرجا نمي شويد، مگر در سايه شمشير؛ شمشيري كه بالاي سر شما باشد.خداوند، سنّت امّت هاي پيشين را بر اين مردم قرار داده؛ ولي آنان، سنّت ها را تغيير داده، و دين را تحريف كردند. هيچ حكم رايجي در بين مردم نيست، مگر اين كه از شكل وحي شده اش تحريف گشته است. خدا تو را رحمت كند. به هر چه فرا خوانده مي شوي، بپذير تا آن كس كه دين را تجديد مي كند، فرا رسد». [440] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم ظهور كند، مردم را از نو به اسلام دعوت مي كند و آنان را به سوي (اسلام) هدايت مي نمايد، در حالي كه اسلام كهنه و نابود شده، مردم از آن گمراه گشته اند». [441] .از اين روايت فهميده مي شود كه امام دين جديدي را به جهان عرضه نمي كند؛ بلكه چون مردم از اسلام واقعي منحرف شده اند، حضرت دوباره به آن دين دعوت مي كند؛ چنان كه پيامبر (ص) به آن دعوت كرد.امام صادق (ع) به بريد فرمود: «اي بريد! به خدا سوگند، هيچ حريمي براي خداوند نماند، مگر اين كه آن را دريدند و هرگز به كتاب خدا و سنّت پيامبرش در اين جهان عمل نشد

و از روزي كه اميرمؤمنان رحلت كرد، هرگز حدّ خداوند در بين مردم جاري نگشت». آن گاه فرمود: «به خدا سوگند روزها و شب ها به پايان نمي رسد، مگر آن كه خداوند مردگان را زنده و زندگان را بميراند و حق را به صاحبش بازگرداند و آيين خود را -كه براي خود و پيامبرش پسنديده است - برپا دارد. بر شما بشارت باد، بشارت باد شما را. به خدا سوگند كه حق فقط و فقط در دست شماست». [442] .اين روايت نشان مي دهد كه دگرگوني ها براي غير شيعه بيش تر چشمگير است؛ هرچند برخي از موارد براي آنان نيز تازگي دارد.در اين فصل، دگرگوني ها و اصلاحات در روزگار امام زمان (عج) را در سه قسمت: احكام جديد، اصلاحات و تجديد بناها و قضاوت هاي تازه بيان مي كنيم:

درباره حكم اعدام منع كننده زكات مي فرمايد: در همه عصرها، مسلمانان بر وجوب زكات اتفاق نظر داشته اند و زكات را يكي از پايه هاي پنج گانه اسلام مي دانند. در نتيجه كسي كه واجب بودنش را نپذيرد و مسلمان فطري باشد و بين مسلمانان بزرگ شده باشد، او را بدون توبه دادن اعدام مي كنند و اگر اين فرد، مسلمان ملي باشد تا سه بار پس از ارتداد، توبه اش مي دهند و پس از آن اعدام مي شود، اين احكام در صورتي است كه فرد علم و آگاهي به وجوب آن داشته باشد؛ ولي اگر وجوب آن را نداند، حكم به كفرش نمي شود». [445] .مجلسي اوّل، در شرح اين روايت، ضمن بيان وجوهي مي فرمايد: شايد مراد اين باشد كه حضرت در اين دو مورد بر طبق علم خود حكم و قضاوت مي كند ونيازي به شاهد نخواهد داشت؛ چنان كه اين روش در ديگر قضاوت هاي حضرت نيز مي باشد ولي راز اختصاص دادن به اين دو مورد به لحاظ اهميّت آن است. [446] .

هرگز از علّت آن جويا نخواهندشد). [448] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «خداوند دو هزار سال پيش از آن كه پيكرها را بيافريند، بين ارواح برادري برقرار كرد. هنگامي كه قائم ما اهل بيت قيام كند، برادراني كه بينشان برادري برقرار شده است، از يك ديگر ارث مي برند و برادران نسبي كه از يك پدر و مادر هستند از يك ديگر ارث نمي برند». [449] .

مردي در مشرق كشته شود و مرد ديگري در مغرب به كشته شدن او خشنود باشد، نزد خداوند شريك گناه قاتل است.و حضرت قائم (عج) كه فرزندان قاتلان امام حسين (ع) را هنگام ظهورش نابود مي سازد؛ براي اين است كه آنان از كردار پدرانشان خشنود هستند».گفتم: قائم شما از چه طايفه اي شروع مي شود؟ فرمود: «از بني شيبه شروع مي كند و دست هاي آنان را قطع مي نمايد؛ زيرا آنان دزدان خانه خدا در مكه معظمه هستند». [454] .

جرير، مسجد سماك و مسجد شبث بن ربعي». [467] .

جز دشمني با بشريّت كار ديگري ندارند.سرانجام حكومت مهدي وارث جهاني است كه در آن ستمگران با همه توان به جنگ و نبرد با بشريّت پرداخته، تعداد بسياري از انسان ها را كشته اند و آنان كه زنده مانده اند نيز از حكومت هاي ديگر نااميد شده، به حكومتي كه وعده هاي خويش را محقّق مي سازد، پناه مي آورند و اين حكومت، همان حكومت مهدي آل محمد (ص) است.امام باقر (ع) مي فرمايد: «حكومت و دولت ما، آخرين دولت است و هيچ حزب، گروه و خانداني نمي ماند كه داراي حكومت باشد، مگر اين كه پيش از ما، حكومتشان بر روي كار مي آيد و اين براي آن است كه اگر روش و سياست حكومت ما را ديدند، نگويند، ما هم اگر زمامدار امور مي شديم، اين چنين رفتار مي كرديم و اين معناي سخن خداوند است كه فرمود: (والعاقبة للمتقين؛ [479] و عاقبت كار از آن پرهيزكاران است). [480] .

پرسش گفته شده - كه قائم، جزيه را از اهل كتاب نمي پذيرد و كساني را كه به سن بيست سالگي برسند و احكام دين خود را ندانند، به قتل مي رساند - آگاهي نداريم و بر فرض هم كه در اين خصوص روايتي رسيده باشد، نمي توان آن را به طور قطع پذيرفت. ممكن است منظور از ويران سازي برخي از مساجد و زيارت گاه هاي ديني، مساجد و زيارت گاه هايي باشد كه بر خلاف تقوا و دستور خدا ساخته شده است كه البته كاري مشروع خواهد بود و پيامبر هم چنين كاري را انجام داد.اين كه قائم، مانند فرزندان داود حكم مي كند و در صدور حكم شاهد و دليل نمي خواهد، اين هم مطلبي است كه نزد ما قطعي و يقيني نيست و اگر درست باشد، آن را بدين گونه بايد تأويل كرد كه در مواردي كه خودش به حقيقت قضايا و ماهيّت دعوا علم دارد، طبق علمش حكم مي كند؛ زيرا هرگاه امام يا قاضي به مطلبي يقين پيدا كرد، لازم است كه موافق با علمش قضاوت كند و ديگر شاهد و دليلي نمي خواهد و اين نكته موجب نسخ ديانت نيست. هم چنين اين سخن كه گفته اند: قائم جزيه نمي گيرد و گوش به گواهي شاهد و گواه نمي دهد، در صورتي كه درست باشد، باعث منسوخ گشتن ديانت نخواهد بود؛ زيرا نسخ آن است كه دليلش متأخر از حكم منسوخ باشد و هم زمان با هم نيايد و اگر هر دو دليل با هم آمدند، نمي توانند يكي ناسخ ديگري باشد؛ هر چند در معنا مخالف آن باشد؛ مثلاً اگر فرض كرديم كه خداوند فرمود: «روز شنبه تا فلان وقت را در خانه به سر بريد

و پس از آن وقت آزاد هستيد». به اين سخن نسخ نمي گويند؛ زيرا دليل رافع، همراه دليل موجب است.چون اين معنا روشن گشت و دانستيم كه پيامبر به آگاهي ما رسانده است كه قائم از فرزندان من است و از دستورات او پيروي كنيد و هر حكمي مي كند بپذيريد، بر ما واجب است از وي پيروي كنيم و هر گونه قائم در ميان ما حكم كرد، رفتار نماييم. پس اگر ما حكم او را پذيرفتيم - هر چند با برخي از احكام پيشين فرق داشته باشد - احكام دين اسلام را منسوخ ندانسته ايم؛ زيرا چنان كه گفتيم نسخ احكام در موضوعي كه دليلش وارد شده باشد، متحقق نمي شود. [481] .

و ناامني همه جا را فرا گرفته است. شهرها در اثر جنگ و نبرد به ويرانه اي تبديل گشته است و نابودي كشتزارها در اثر آلودگي محيط زيست، كمبود ارزاق را به دنبال داشته است.از سويي، مردم جهان، دولت ها، احزاب و سازمان هاي بسياري را ديده اند كه مدّعي بوده اند، اگر زمام امور را به دست گيرند، مي توانند به جهان و جهانيان خدمت كنند و آرامش و امنيّت و بهبودي وضع اقتصادي را به ارمغان آورند؛ ولي در عمل هر كدام از ديگري بدتر رفتار كردند و جز فساد وكشتار و ويراني چيزي به ارمغان نياورند.كمونيسم متلاشي شد، مائوئيسم مغضوب سران خود قرار گرفت و دمكراسي غربي جز شعاري مردم فريب چيزي بيش نبود.سرانجام روزگاري فرا مي رسد كه عدل و عدالت به دست تواناي مرد الهي در روي زمين مرده از ستم پياده مي شود. او آن چنان در اجراي اين شعار «يملاء الأرض قسطاً و عدلاً؛ زمين را پر از عدل و قسط مي كند». جدّي و مصمّم است كه آثار آن در همه جا نمايان مي شود.حضرت، حكومت را به گونه اي سازماندهي مي كند و مردم را به گونه اي تربيت مي نمايد كه ديگر واژه ستم از ذهن ها رخت بر مي بندد و به تعبير روايات، ديگر كسي به ديگري ستم نمي كند؛ حتي حيوانات نيز دست از تعدّي و ستم بر مي دارند و گوسفند همنشين گرگ مي گردد.امّ سلمه مي گويد: پيامبر (ص) فرمود: «مهدي (عج) چنان عدالتي در جامعه برپا مي كند كه زندگان آرزو مي كنند، كاش مردگانشان زنده مي بودند و از آن عدالت بهره مند مي گرديدند». [482] .امام باقر (ع) در تفسير آيه شريفه (واعلموا أنّ اللَّه يحيي الأرض بعد موتها [483] بدانيد وآگاه باشيد كه خداوند، زمين

را پس از مرگش زنده مي كند)، مي فرمايد: «خداوند زمين را با حضرت قائم (عج) زنده مي گرداند. آن حضرت در زمين به عدالت رفتار مي كند و زمين را با گسترش عدالت زنده مي نمايد؛ پس از آن كه در اثر گسترش ستم مرده بود». [484] .نيز امام صادق (ع) مي فرمايد: «به خدا سوگند، به طور حتم عدالت مهدي (عج) به درون خانه ها و اتاق هاي شان نفوذ مي كند؛ هم چنان كه سرما و گرما در آن وارد مي شود». [485] .از اين روايت استفاده مي شود كه با وجود خواسته گروهي و حتي مخالفت آنان، عدالت همه جهان را بدون استثنا در بر مي گيرد.امام باقر (ع) در تفسير آيه شريفه (الّذين إن مكّنّاهم في الأرضِ أقاموا الصلوةَ...؛ [486] آنان كه وقتي در زمين حاكميتشان بخشيم نماز را بپا مي دارند و...) مي فرمايد: «اين آيه در شأن مهدي و يارانش فرود آمده است. خداوند به وسيله آنان، دين خود را آشكار مي كند و حاكم مي گرداند؛ به گونه اي كه اثري از ستم و بدعت ديده نمي شود». [487] .امام رضا (ع) در اين باره مي فرمايد: «آن گاه كه حضرت مهدي (عج) ظهور كند، ترازوي عدالت را در جامعه برقرار مي كند و از آن پس، كسي به ديگري ستم نمي كند». [488] .نيز اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «حضرتش در ميان كشاورزان و مردم به عدالت رفتارمي كند». [489] .جابر بن عبداللَّه انصاري مي گويد: شخصي خدمت امام باقر (ع) رسيد و عرض كرد: اين پانصد درهم زكات اموالم را از من تحويل بگير! امام (ع) فرمود: «خودت آن را داشته باش و به همسايگان و بيچارگان و نيازمندان مسلمان بده». پس فرمود: «هنگامي كه مهدي ما اهل بيت قيام كند، اموال را يكسان تقسيم

مي كند و به عدالت با آنان رفتار مي نمايد. پس هر كس كه از او پيروي كند، از خدا پيروي كرده است و كسي كه نافرماني او كند، خدا را سركشي نموده است و بدين سبب نام حضرتش را مهدي گذارده اند كه به امور و مسائلي پنهان هدايت مي شود». [490] .عدالت در روزگار مهدي (عج) چنان فراگير مي شود كه حتي اولويت هاي شرعي رعايت مي گردد و كساني كه مي خواهند واجبات خود را انجام دهند، بر كساني كه درصدد انجام مستحبات هستند، در بهره گيري از امكاناتي كه براي آن منظور است، مقدّم هستند. مثلاً در روزگار حضرت قائم (عج) كه اسلام و حكومت الهي در سراسر جهان برقرار مي شود، طبيعي است كه شعاير الهي نيز با شكوهي وصف ناشدني برگزارمي شود.حج ابراهيمي يكي از شعاير الهي است كه بر اثر گسترش حكومت اسلامي، ديگر مانعي براي رهسپاري به سوي حج بر جاي نمي ماند و مردم براي انجام حج، مانند سيلي خروشان به سوي كعبه مي شتابند و در نتيجه گرداگرد كعبه شلوغ شده، براي همه حج گزاران كفايت نمي كند. امام (ع) دستور مي دهد كه اولويت را به كساني دهند كه حج واجب بر عهده دارند و به سخن امام صادق (ع) اين نخستين جلوه گاه عدالت مهدي موعود است.امام صادق (ع) مي فرمايد: «نخستين چيزي كه از عدالت حضرت قائم (عج) آشكارمي شود، اين است كه اعلام مي كند، كساني كه حج يا مناسك مستحب به جامي آورند و حجر الاسود را استلام مي كنند و طواف مستحبي انجام مي دهند، آن را به كساني كه حج واجب دارند واگذار كنند». [491] .

و با برچيدن نا اميدي از دل ها، بذر اميد در آنها بكارد، از پشتيباني مردمي برخوردار خواهد شد. نظامي كه آتش جنگ ها را خاموش كند و امنيّت و آسايش را چنان به جامعه باز گرداند كه حتي حيوانات نيز از آن بهره مند شوند، اين چنين حكومتي، حكومت بر دل ها خواهد بود و آرزوي انسان ها اين است كه در چنان حكومتي زندگي كنند. از اين رو، در روايات از پيوند مردم با امام و علاقه آنان به حكومت آن حضرت با سخنان دلپذيري يادشده است.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «شما را به مهدي، مردي از قريش بشارت مي دهم كه ساكنان آسمان و زمين از خلافت و فرمانروايي او خشنودند». [492] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «مردي از امّت من قيام مي كند كه مردم زمين و آسمان او را دوست مي دارند». [493] .صباح مي گويد: در روزگار حضرت مهدي (عج) خردسالان آرزو مي كنند كه اي كاش بزرگ بودند و بزرگسالان آرزوي كودكي و خردسالي مي نمايند». [494] .شايد براي اين آرزوي خردسالي مي كنند كه دوست دارند زمان بيش تري را در حكومت آن حضرت به سر برند و خردسالان آرزوي بزرگسالي دارند، زيرا مي خواهند مكلّف باشند و در اجراي برنامه هاي حكومت الهي حضرت ولي عصر (عج) نقش داشته باشند و به پاداش اخروي دست يابند.حكومت حضرت چنان تأثيري دارد كه حتي مردگان نيز از آن بهره مي برند.حضرت علي (ع) در اين باره مي فرمايد: «مردي از فرزندانم ظهور مي كند كه در نتيجه ظهور و حكومتش هيج مرده اي در گور نمي ماند، مگر اين كه گشايش و بركاتي در گور برايش پديد مي آيد و آنان به ديدار يكديگر مي روند و قيام قائم را به يك ديگر مژده مي دهند». [495] .در

كامل الزيارات [496] «الفرحة» به معناي شادي و خوش حالي آمده است و آوردن واژه ميت در روايت، شايسته دقت است؛ زيرا مي توان نتيجه گرفت كه اين گشايش و آسايش همگاني است و ويژه گروه خاصي از ارواح نيست. اگر اين روايت را در كنار رواياتي كه مي فرمايد: «روح كافران در بدترين شرايط در زنجير و زندان به سر مي برند» بگذاريم، معناي اين روايت روشن مي گردد؛ زيرا گويا با ظهور امام، حكم آزادي از عذاب به آنان داده مي شود و يا حالت «گشايش و رحمتي كه در رفتار فرشتگان عذاب نيست»، دگرگون شده براي مدّتي هر چند كوتاه به احترام تشكيل حكومت الهي بر روي زمين، از شكنجه روح كافران و منافقان دست مي كشند.

خانه صاحب ما (حضرت مهدي) است؛ زماني كه با خاندانش در آن جا سكونت گزيند». [498] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «مهدي (عج) قيام مي كند و به سوي كوفه مي رود و منزلش را آن جا قرار مي دهد». [499] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند و به كوفه برود، هيچ مؤمني نيست، مگر آن كه در آن شهر در كنار مهدي (عج) سكونت مي گزيند يا به آن شهر مي آيد». [500] .حضرت امير (ع) در اين باره مي فرمايد: «روزگاري فرا رسد كه اين جا (مسجد كوفه) نمازگاه و مصلاي مهدي (عج) گردد». [501] .ابوبكر حضرمي مي گويد: به امام باقر (ع) يا به امام صادق (ع) گفتم: كدام سرزمين پس از حرم خدا و حرم پيامبرش با فضيلت تر است؟ فرمود: «اي ابابكر! سرزمين كوفه كه جايگاه پاكي است و در آن مسجد سهله قرار دارد و مسجدي كه همه پيامبران در آن نماز خوانده اند و از آن جا عدالت الهي پديدار مي گردد و قائم خداوند و قيام كنندگان پس از او از همان جا خواهند بود. آن جا جايگاه پيامبران و جانشينان صالح آنان است». [502] .محمدبن فضيل مي گويد: قيامت بر پا نمي شود تا اين كه همه مؤمنان در كوفه گردآيند. [503] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) نُه يا ده سال حكومت مي كند و خوشبخت ترين مردم نسبت به او مردم كوفه هستند». [504] .از مجموع روايات چنين فهميده مي شود كه شهر كوفه پايگاه اصلي فعاليّت ها و مركز فرمانروايي امام زمان (عج) است.

اين رو، مي بينيم در روايات تركيب دولت امام مهدي (عج) را از پيامبران، جانشينان آنان، تقواپيشگان و صالحان روزگار و امّت هاي پيشين و از سران و بزرگان اصحاب پيامبر (ص) بيان مي كند كه نام برخي از آنان بدين گونه است: حضرت عيسي (ع)، هفت نفر از اصحاب كهف، يوشع وصي موسي (ع)، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسي، ابودجانه انصاري، مالك اشتر نخعي و قبيله همدان.از حضرت عيسي (ع) در روايات با واژه هاي گوناگوني مانند وزير، جانشين، فرمانده و مسؤول در حكومت ياد شده است.عيسي (ع) به حضرت مهدي (عج) مي گويد: همانا من به عنوان وزير فرستاده شده ام؛ نه امير و فرمانروا. [505] .حضرت عيسي (ع) وزير حضرت قائم و پرده دار و جانشين آن حضرت است. [506] .... آن گاه عيسي فرود مي آيد و مسؤول دريافت اموال حضرت قائم (عج) مي شود و اصحاب كهف نيز در پشت سر او خواهند بود. [507] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم آل محمد (ص) قيام كند، هفده تن را از پشت كعبه زنده مي گرداند كه عبارتند از: پنج تن از قوم موسي (ع)؛ آنان كه به حق قضاوت كرده وبا عدالت رفتار مي كنند، هفت نفر از اصحاب كهف، يوشع وصي موسي، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسي، ابادجانه انصاري و مالك اشتر». [508] .در روايتي تعداد آنان بيست و هفت نفر گفته شده است و قوم موسي را چهارده نفر بيان مي كند [509] و در روايت ديگري از مقداد نام برده شده است. [510] .حضرت علي (ع) مي فرمايد: «... سپاهيان در پيشاپيش حضرت مهدي (عج) قرار مي گيرند و قبيله همدان [511] وزيران او خواهند بود». [512] .باز هم در اين باره چنين

آمده است: «مردان الهي با مهدي (عج) همراه هستند؛ مرداني كه به دعوت او پاسخ گفته اند و او را ياري مي كنند. آنان وزيران و دولتمردان اويند كه بار سنگين مسؤوليت هاي حكومت را بر دوش دارند». [513] .ابن عباس مي گويد: اصحاب كهف، ياران مهدي هستند. [514] .حلبي مي گويد: اصحاب كهف همگي از نژاد عربند و جز به عربي سخن نمي گويند. آنان وزيران مهدي هستند. [515] .از روايات و سخنان بالا نتيجه مي گيريم كه بار سنگين حكومت و اداره سرزمين هاي پهناور اسلامي را نمي توان به دوش هر كس نهاد؛ بلكه افرادي بايد اين مسؤوليت را بپذيرند كه بارها آزمايش شده، شايستگي خود را در آزمايش هاي گوناگون به اثبات رسانده باشند. از اين رو، مي بينيم كه در رأس وزيران حكومت مهدي (عج)، حضرت عيسي (ع) قرار دارد كه يكي از پيامبران اولواالعزم است. هم چنين از جمله مسؤولان برجسته حكومتي او سلمان فارسي، مقداد، ابودجانه و مالك اشتر مي باشند كه شايستگي سرپرستي كارها را در روزگار پيامبر (ص) و اميرمؤمنان (ع) داشته اند و قبيله همدان كه برگ هاي درخشاني را در تاريخ اسلام و در روزگار حكومت علي بن ابي طالب (ع) به خود اختصاص داده اند، از مسؤولان اين حكومتند.

(ع) رسيده است، بر آن تأكيد فراواني شده است.شايد بتوان گفت: مدّت حكومت هفت سال است؛ ولي ساليان آن با سال هاي روزگار ما متفاوت است؛ چنان كه در بعضي از روايات آمده است:«حكومت حضرت، هفت سال است و هر سالي به مقدار ده سال از سال هاي شما مي باشد. پس ساليان حكومت آن حضرت به اندازه هفتاد سال شما خواهد بود». [516] .حضرت علي (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي هفت سال حكومت مي كند كه هر سال آن روزگار، ده سال شما خواهد بود». [517] .حضرت رسول خدا (ص) مي فرمايد: «مهدي (عج) از ماست... و هفت سال سرپرستي كارها را به دست مي گيرد». [518] .نيز مي فرمايد: «آن حضرت هفت سال بر اين امّت حكومت مي كند». [519] .هم چنين آن حضرت مي فرمايد: «مدّت عمر - حكومت - مهدي (عج) هفت سال، اگر كوتاه باشد و گرنه هشت يا نه سال خواهد بود». [520] نيز آمده است: «حضرت مهدي (عج) نُه سال در اين جهان حكومت مي كند». [521] .جابر بن عبداللَّه انصاري از امام باقر (ع) پرسيد: «امام زمان (عج) چند سال زندگي خواهد كرد؟ حضرت فرمود: «از روز قيام تا هنگام وفات، نوزده سال طول مي كشد». [522] .رسول خدا (ص) فرمود: «حضرت مهدي (عج) بيست سال حكومت مي كند و گنج ها را از زمين بيرون آورده، سرزمين هاي شرك را مي گشايد». [523] .نيز مي فرمايد: «مهدي (عج) از فرزندان من است و بيست سال حكومت مي كند». [524] .هم چنين آمده است: آن حضرت (عج) ده سال حكومت مي كند. [525] .حضرت علي (ع) در پاسخ اين پرسش كه مهدي (عج) چند سال فرمانروايي خواهد كرد؟ فرمود: «سي يا چهل سال فرمانرواي مردم خواهد بود». [526] .امام صادق

(ع) فرمود: «حضرت مهدي (عج) از فرزندان من است و عمري برابر عمر ابراهيم خليل الرحمن خواهد داشت و در هشتاد سالگي ظهور مي كند و چهل سال فرمانروايي مي نمايد». [527] .نيز آن حضرت فرمود: «مدّت فرمانروايي حضرت قائم (عج) نوزده سال و چند ماه است». [528] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت قائم (عج) سي صد و نُه سال حكومت مي كند؛ چنان كه اصحاب كهف نيز در غار همين اندازه ماندند». [529] .مرحوم مجلسي (ره) مي فرمايد: رواياتي را كه درباره مدّت حكومت امام (ع) آمده است بايد به احتمالات زير توجيه كرد: برخي روايات بر تمام مدّت حكومت دلالت دارد و برخي بر مدّت ثبات و استقرار حكومت. بعضي بر طبق سال ها و روزهايي است كه ما با آشناييم و بعضي احاديث ديگر بر طبق سال ها و ماه هاي روزگار حضرت است كه طولاني مي باشد و خداوند به حقيقت مطلب آگاه است. [530] .مرحوم آية اللَّه طبسي - پدر بزرگوارم - پس از گفتن اين روايات، روايت هفت سال را ترجيح مي دهد؛ ولي مي فرمايد: بدين معنا كه هر سالي به قدرت خدا، به اندازه ده سال از ساليان ما خواهد بود. [531] .

بر روي مردم مي گشايد، قابل سنجش با پيشرفتي كه بشر از نظر علمي داشته است، نيست و مردم نيز استقبال بيش تري به فراگيري دانش نشان خواهند داد تا جايي كه حتي زنان جوان كه هنوز سنّي از آنان نگذشته است، آن چنان به كتاب خدا و مباني مذهب آشنا مي شوند كه به آساني، حكم خدا را از قرآن كريم استخراج مي كنند.در بُعد صنعت و تكنيك نيز پيشرفت شگفت انگيزي انجام خواهد گرفت. هر چند روايات، جزئيات اين پيشرفت را بازگو نكرده است، ولي مجموع، رواياتي كه در اين باره آمده است، نمايانگر دگرگوني شگرفي در اين زمينه است. مانند رواياتي كه مي گويد: شخصي در مشرق برادرش را در مغرب مي بيند، حضرت را به هنگام سخنراني، همه جهانيان مي بينند، ياران حضرت از فاصله دور با هم سخن مي گويند و سخن يك ديگر را مي شنوند، چوب تعليمي و بند كفش با انسان سخن مي گويند، اشياي درون خانه به انسان گزارش مي دهند، براي مسافرت بر روي ابر سوار شده، از اين سو به آن سو پرواز مي كنند و نمونه هاي زيادي از اين گونه كه هر چند برخي از آنها شايد اشاره به اعجاز داشته باشد، ولي با توجّه به همه روايات، آن دگرگوني را مي توان دريافت.روايات، جهان را در روزگار امام عصر (ع) جهاني متمدن و در اوج قدرت و پيشرفت علمي معرّفي مي كند و به طور كلي صنعت در آن روزگار با صنعت كنوني فرسنگ ها فاصله خواهد داشت؛ چنان كه صنعت كنوني با قرن هاي پيشين، تفاوت چشمگيري دارد.فرق بنيادين پيشرفت در روزگار حضرت مهدي (عج) با جهان كنوني در اين است كه در روزگار ما پيشرفت علم و صنعت در جهت

سقوط فرهنگ و اخلاق جامعه بشري است و هر چه انسان ها از نظر دانش پيشرفت مي كنند، از انسانيت بيش تر فاصله مي گيرند و به فساد و تباهي و كشتار رو مي آورند؛ ولي در روزگار مهدي (عج) اين شرايط درست بر عكس شرايط كنوني است و بشر در عين اين كه به بالاترين رشد علمي و صنعتي مي رسد، به همان اندازه به تعالي اخلاق و كمال انساني نزديك مي گردد.در حكومت مهدي (عج) با اجراي برنامه هاي آسماني، آن چنان انسان ها از نظر شخصيت پرورش مي يابند كه گويي آنان غير از انسان هايي هستند كه در گذشته زندگي مي كرده اند. آنان كه تا ديروز براي درهم و ديناري، خون نزديك ترين افراد خود را مي ريختند، در حكومت آن حضرت پول و ثروت آن چنان در نظرشان بي ارزش و خوار مي گردد كه درخواست كردن آن را نشانه اي از پستي و دنائت طبع مي دانند.اگر تا ديروز حسد و كينه و دشمني بر آنان چيره بود، در حكومت آن حضرت، دل ها به هم نزديك مي شود تا جايي كه گويي يك جان مي گردند كه در چند كالبد قرار گرفته است. انسان هايي كه بي اراده و سست و ضعيف بودند، دل هاي شان قوي و محكم تر از آهن سخت مي شود.آري، حكومت آن حضرت باعث رشد و تكامل خردها و اخلاق است و آن روزگار، روز تكامل يافتن استعدادهاست. آن چه تا ديروز رخ مي داد، در اثر كوته فكري بشر بود و در نظام الهي مهدي (عج) بشريّت به نهايت بلوغ خود مي رسد و اخلاق، انديشه، آرزوو... رنگ كمال و رشد به خود مي گيرد و اين وعده، همان وعده بزرگي است كه در حكومت عدل مهدي (عج) تحقق مي يابد. ارمغاني كه هيچ حكومتي در هيچ

روزگاري نتوانسته است كه آن را به جامعه بشري هديه كند.

او را به خودش وا نمي گذارد». [533] .آن حضرت در سخن ديگري مي فرمايد: «امامي كه قرآن، دانش و سلاح نزد اوست، ازماست». [534] .در اين روايت راز پيشرفت و كمال بشريّت گفته شده است؛ زيرا پيشوايي مي تواند جامعه را به سوي خوشبختي و كمال رهبري كند كه داراي سه چيز باشد: قانوني الهي كه بشر را به سوي كمال هدايت كند؛ دانشي كه در جهت رفاه زندگي بشر به كار گرفته شود و قدرت و اسلحه اي كه مفسدان و موانع تكامل بشريّت را از سر راه بردارد و حضرت ولي عصر (ع) به اين چند چيز مجهز است. بنابراين، بر جهان حكومت مي كند و انسان ها را علاوه بر اين كه به رشد علمي و تكنيكي مي رساند، به تكامل اخلاقي و انساني نيز مي رساند.در اين جا به برخي از روايات كه نشان دهنده رشد و پيشرفت صنعت و دانش در روزگار حضرت مهدي (عج) است، اشاره مي كنيم:امام صادق (ع) پيرامون چگونگي ارتباط در روزگار امام عصر (ع) مي فرمايد: «درروزگار حضرت قائم (عج) مؤمن در شرق زمين، برادرش را كه در غرب زمين است مي بيند. هم چنين مؤمني كه در غرب است، برادرش را كه در مشرق است مشاهده مي كند». [535] .اين روايت با توجّه به اختراع تلفن هاي تصويري، بيش تر قابل درك است؛ روشن نيست كه آيا همين روش ارتباطي به گونه اي گسترش مي يابد كه در همه جهان، مردم بتوانند از آن استفاده كنند يا اين كه سيستم پيشرفته تري جاي آن را مي گيرد و يا اين كه مطلب ديگري فوق همه اينهاست.نيز آن حضرت در روايتي ديگر مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، خداوند، قدرت شنوايي و بينايي شيعيان ما را

افزايش مي دهد؛ به گونه اي كه از فاصله يك بريد (چهار فرسنگ) حضرت با شيعيانش سخن مي گويد و آنان سخنش را مي شنوند و حضرت را مي بينند؛ در حالي كه حضرت در جايگاه خودش مستقر است». [536] .مفضل بن عمر از امام صادق (ع) پرسيد: در چه بقعه و مكاني حضرت مهدي ظاهرمي شود؟حضرت پاسخ داد: «هيچ بيننده اي نيست كه به هنگام ظهور، حضرت را ببيند و ديگران او را نبينند (يعني به هنگام ظهور همه او را مي بينند) واگر كسي جز اين مطلب را ادّعا كند، تكذيبش كنيد». [537] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «گويا حضرت قائم (عج) را مي بينيم، در حالي كه زره پيامبر (ص) را بر تن دارد... و اهل سرزميني نماند، مگر اين كه حضرت را ببينند؛ به گونه اي كه گويي حضرتش با آنان در كشورشان است». [538] .از اين روايت دانسته مي شود كه در روزگار حضرت مهدي (عج) مردم با وسيله اي جز آنچه اكنون وجود دارد، حضرت را مي بينند؛ زيرا در روايت آمده است: «مردم به گونه اي او را مي بينند كه گويي حضرت در ميان آنان و در كشورشان به سر مي برد» و در اين باره دو احتمال وجود دارد: 1. سيستم پخش تصوير سه بعدي در آن روزگار در سراسر جهان گسترش مي يابد. 2. سيستم پيشرفته تري جايگزين آن مي گردد كه به وسيله آن، حضرت را مي بينند يا آن كه حديث اشاره به اعجاز امام دارد.رسول خدا (ص) درباره چگونگي حمل و نقل در آن روزگار مي فرمايد: «پس از شما اقوامي خواهند آمد كه زمين زير پاي شان طي و پيموده مي شود و درهاي جهان به روي شان باز مي گردد... زمين در كم تر از يك چشم به هم زدن

پيموده مي گردد؛ به گونه اي كه اگر كسي از آنان بخواهد شرق تا غرب زمين را در ساعتي بپيمايند، اين كار را انجام مي دهند». [539] .درباره پيشرفت وسايل اطلاعاتي به هنگام ظهور حضرت و در حكومت امام زمان (عج) رواياتي آمده است كه به ذكر دو روايت بسنده مي كنيم:پيامبر اكرم (ص) فرمود: «سوگند به آن كه جانم در دست اوست، قيامت بر پا نمي شود تا اين كه كفش يا چوب تعليمي يا عصاي شخصي به او خبر دهد كه خانواده او پس از خارج شدنش از خانه، چه كاري انجام داده است». [540] .امام باقر (ع) درباره اطلاعات در روزگار حضرت مهدي (عج) مي فرمايد: «آن حضرت بدين سبب مهدي نام گرفت كه به امور مخفي هدايت مي شود تا جايي كه افرادي را گسيل مي دارد تا شخصي را - كه مردم او را مجرم و گناهكار نمي دانند - به قتل برسانند.ميزان آگاهي حضرت از مردم به اندازه اي است كه اگر كسي در خانه خودش سخني بگويد: بيم آن دارد كه مبادا، ديوارهاي خانه اش گزارش و شهادت دهند». [541] .اين روايت ممكن است به پيشرفت خيره كننده سيستم اطلاعاتي در روزگار حضرت اشاره داشته باشد كه البته حكومتي كه بر سراسر جهان سيطره دارد، نياز به تشكيلات و سيستم پيچيده اطلاعاتي نيز دارد. هم چنين ممكن است مراد همان ظاهر عبارت باشد كه خود ديوار گزارش مي دهد.

مي كند؛ چنان كه سرما و گرما در آن نفوذ مي نمايد. چون نفوذگرما و سرما اختياري نيست و هر چند از نفوذ آن جلوگيري كنند، باز هم نفوذكرده و آنان را تحت تأثير قرار مي دهد. اسلام نيز در اين روزگار به همه جا، شهروروستا و دشت و بيابان و با وجود مخالفت قلبي برخي از آنان، رخنه كرده، آنان را تحت تأثير قرارمي دهد و دگرگون مي سازد.در چنين شرايطي طبعاً استقبال و پذيرش مردم به مظاهر و شعارهاي ديني، بي سابقه خواهد بود. استقبال مردم از آموزش قرآن، نماز جماعت و نماز جمعه چشمگير خواهدشد و مساجد كنوني و حتي مساجدي كه در آينده ساخته مي شود، برطرف كننده نياز آنان نخواهد بود. آن چه در روايت است مبني بر اين كه در يك مسجد دوازده بار نمازجماعت خوانده مي شود، خود دليل روشني بر اندازه پذيرش مردم نسبت به مظاهر ديني است. اين مطلب با توجّه به اين كه به هنگام ظهور امام، جمعيت جهان در اثر كشتار كاهش مي يابد، قابل توجّه است.در آن شرايط نقش اداره يا وزارتخانه اي كه مسؤوليت امور فرهنگي و ديني را دارد، بسيار بزرگ است و به تناسب جمعيت، مساجدي ساخته مي شود و حتي در جايي لازم مي شود مسجدي بسازند كه پانصد در داشته باشد و يا در روايت هست كه كوچك ترين مساجد كوفه در آن روزگار، همان مسجد كوفه كنوني است كه اين مسجد اكنون يكي از بزرگ ترين مساجد جهان است.در اين جا به گسترش آموزش قرآن و معارف، مساجد و رشد معنويت و اخلاق كريمانه از ديدگاه روايات در حكومت حضرت مهدي (عج) مي پردازيم:

برپايي چادرهايي، مردم را به همان ترتيبي كه قرآن فرود آمده بود، آموزش مي دهند». [542] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «گويا مي بينم كه شيعيان علي (ع) قرآن ها را در دست دارند و مردم را آموزش مي دهند». [543] .اصبغ بن نباته مي گويد: از علي (ع) شنيدم كه مي فرمود: «گويا عجم (نژاد غير عرب) را مي بينم كه چادرهاي شان در مسجد كوفه برافراشته شده است و به مردم قرآن مي آموزند؛ به همان گونه كه فرود آمده است». [544] .اين روايت، هويّت آموزش دهندگان را روشن مي كند كه از عجم هستند و به گواهي لغت شناسان [545] مراد از عجم در اين جا فارس ها و ايرانيان هستند.امام باقر (ع) مي فرمايد: «در روزگار حضرت مهدي (عج) به اندازه اي به شما حكمت و فهم داده خواهد شد كه يك زن در خانه اش، بر طبق كتاب خدا و سنّت پيامبر (ص) قضاوت مي كند». [546] .

بسياري ساخته مي شود». [549] .مفضل مي گويد: حضرت صادق (ع) مي فرمود: «هنگامي كه حضرت قائم (عج) قيام كند، در بيرون از شهر كوفه (ظهرالكوفه)، مسجدي خواهد ساخت كه هزار در خواهد داشت». [550] .شايد مراد از ظهرالكوفه كه در روايت آمده است، شهر نجف اشرف باشد؛ چون دانشمندان از نجف به ظهرالكوفه تعبير كرده اند.

نابودي فساد اخلاقي و انحراف، پيشواي دوم شيعيان مي فرمايد: «خداوند در آخرالزمان مردي را برمي انگيزد كه كسي از منحرفان و فاسدان نمي ماند مگر اين كه اصلاح گردد». [556] .يكي از ويژگي هاي روزگار حضرت مهدي (عج) اين است كه حرص و طمع از ميان مي رود و روح بي نيازي در انسان ها پديدار مي شود.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «زماني كه حضرت مهدي (عج) قيام كند، خداوند، غنا و بي نيازي را در دل بندگانش مي نهد؛ به گونه اي كه حضرت اعلام مي كند، هر كس به مال و ثروت نياز دارد، بيايد؛ ولي براي آن، كسي پيشقدم نمي شود». [557] .نكته جالب توجّه در اين روايت، اين است كه در حديث واژه «عباد» به كار رفته است؛ يعني اين دگرگوني روحي به گروه ويژه اي اختصاص ندارد؛ بلكه اين دگرگوني دروني در همه انسان ها پديد مي آيد.هم چنين آن حضرت مي فرمايد: «شما را به مهدي (عج) بشارت مي دهم كه به سوي مردم برانگيخته مي گردد؛ در حالي كه زلزله ها و اختلاف بر مردم چيره است. آن گاه زمين را پر از عدل و داد مي كند؛ چنان كه پر از ستم و جور شده است و ساكنان زمين و آسمان از او خشنودمي گردند.خداوند، دل هاي امّت محمد (ص) را سرشار از بي نيازي مي كند؛ به گونه اي كه منادي ندا مي دهد، هر كس به مالي نياز دارد؛ بيايد (تا نيازش رفع شود) ولي جز يك نفر كسي نمي آيد. آن گاه حضرت مهدي (عج) به او مي فرمايد: «نزد خزينه دار برو و بگو مهدي دستور داده است كه به من مال و ثروت بدهي». خزانه دار مي گويد: دو دستي پول ها را جمع كن. او نيز پول ها را در دامن خود مي ريزد؛ ولي هنوز از آن جا

بيرون نرفته است كه از رفتار خويش پشيمان مي گردد و با خود مي گويد: چه شد كه من طمعكارترين امّت پيامبر (ص) شدم! آيا كسي كه سبب غنا و بي نيازي آنان گشت، از بي نياز كردن من ناتوان است. آن گاه باز مي گردد تا اموال را بازگرداند؛ امّا خزانه دار نمي پذيرد و مي گويد: ماچيزي را كه بخشيديم پس نمي گيريم!». [558] .در روايت جمله يملأ قُلوب أمّة محمد به كار رفته است كه شايسته دقت است؛ زيرا غنا و بي نيازي مطرح نيست؛ بلكه استغنا و بي نيازي روح مطرح است و ممكن است انسان فقير باشد، ولي روحي بي نياز داشته باشد. در اين روايت، جمله يملأ قلوب آمده است كه مي رساند قلب هاي آنان پر از حس بي نيازي است و افزون بر آن از نظر مالي نيز در وضعيت خوبي به سر مي برند.درباره رشد خرد، كمال اخلاقي و قوّت قلب مردم در روزگار حضرت مهدي (عج) رواياتي رسيده است كه به بازگويي چند روايت بسنده مي كنيم:امام باقر (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت قائم ما قيام كند، دستش را بر سر بندگان خدا مي گذارد و خردهاي شان را جمع كرده (تمركز مي بخشد و رشد مي دهد) اخلاقشان را كامل مي كند». [559] در بحارالانوار «أحلامهم» يعني آرزوهاي شان [560] آمده است.امام زمان (عج) چون دستورات اسلامي را به طور كامل اجرا مي كند، باعث رشد فكري مردم مي شود و هدف پيامبر اكرم (ص) كه مي فرمايد: «براي به كمال رساندن اخلاق مردم مبعوث شدم» تحقق مي يابد.رسول خدا (ص) به حضرت فاطمه (س) مي فرمايد: «خداوند از نسل اين دو (حسن و حسين (ع)) شخصي را برمي انگيزد كه دژهاي گمراهي را مي گشايد و دل هاي سياه قفل خورده را تسخير مي نمايد». [561]

.امام باقر (ع) مي فرمايد: اميرمؤمنان (ع) فرمود: «مردي از فرزندانم ظهور مي كند... و دستش را بر سر بندگان خدا مي گذارد. آن گاه هيچ مؤمني نمي ماند، مگر اين كه، دلش از پاره هاي بزرگ آهن و سندان محكم تر مي شود و توان چهل مرد را دارد». [562] .مردم در روزگار حضرت قائم (عج) فريبندگي دنيا را باور كرده، همه گرفتاري ها و گناهان را از آن مي دانند و از نظر ايمان و تقوا به حدّي مي رسند كه ديگر دنيا مايه فريب آنان نمي شود.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «زمين بهترين چيزهايي كه در دل دارد، بيرون مي ريزد؛ مانند پاره هاي طلا و نقره. آن گاه قاتل مي آيد و چنين مي گويد: براي اينها دست به قتل زدم و كسي كه قطع رحم كرده است؛ مي گويد: اين باعث قطع رحم شده بود. دزد مي گويد: براي اين دستم بريده شد. پس همگي طلا را رها مي كنند و چيزي از آن بر نمي دارند». [563] .زيد زراد مي گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: بيم آن داريم كه از مؤمنان نباشيم. فرمود: «چرا؟» عرض كردم: چون در ميان خود، كسي را نمي يابيم كه برادر ديني خود را بر درهم و دينارش برتري دهد و مي بينيم كه درهم و دينار در نزد ما برتري دارد بر برادر مؤمني كه ميان ما و او را دوستي و ولايت اميرمؤمنان (ع) پيوند زده است.حضرت فرمود: «خير، شما مؤمن هستيد؛ ولي ايمانتان كامل نمي گردد، مگر آن كه قائم ما ظهور كند. در آن هنگام، خداوند در شما بردباري و شكيبايي پديد مي آورد و آن گاه مؤمن كامل خواهيد شد». [564] .

چيره است، يكي از بنيادي ترين كارهاي حضرت، بازگرداندن امنيّت به جامعه است. در حكومت حضرت مهدي (عج) با برنامه ريزي دقيقي كه انجام مي شود، در مدّت كوتاهي امنيّت در همه زمينه ها به جامعه باز مي گردد و مردم در محيطي پر از امنيّت به زندگي خود ادامه مي دهند؛ امنيّتي كه بشر در هيچ روزگاري مانند آن را نديده است.راه ها به گونه اي امن مي شود كه زنان جوان از جايي به جاي ديگر، بدون همراه داشتن محرمي، سفر مي كنند و از هر گونه تعرّض و سوء نظر در امان هستند.مردم در امنيّت كامل قضايي به سر مي برند؛ به گونه اي كه ديگر كسي از اين كه ممكن است حقش پايمال شود، كوچك ترين بيمي ندارد. برنامه ها و قوانين به گونه اي طرح ريزي و اجرا مي شود كه مردم خود را در امنيّت كامل مالي و جاني مي بينند. دزدي از جامعه رخت برمي بندد و امنيّت مالي تا جايي فراگير مي شود كه اگر كسي دست در جيب ديگري ببرد، هرگز احتمال دزدي داده نمي شود و كار او توجيه مي گردد.چنان ناامني از جامعه رخت برمي بندد و جايش را به امنيّت مي دهد كه حيوانات و جانداران را نيز در برمي گيرد؛ به گونه اي كه گوسفند و گرگ در كنار هم زندگي مي كنند و كودكان با عقرب و گزندان همبازي مي شوند؛ بدون اين كه آسيبي ببينند.

نمي كنند و شاخه اي از آن را با پاي خود نمي شكنند». [565] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «... زمين را از عدالت پر مي كند تا جايي كه مردم به فطرت خويش باز مي گردند. نه خوني به ناحق ريخته مي شود و نه خوابيده اي را بيدار مي كنند». [566] .ابن عباس درباره گسترش امنيّت در روزگار مهدي (عج) مي گويد: حتي در آن عصر، گرگ، گوسفند را نمي درد و شير، گاو را از بين نمي برد و مار به انسان آسيبي نمي رساند و موش، انباني را نمي جود و به آن دستبرد نمي زند. [567] .اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «هرگاه قائم ما قيام كند، آسمان باران هاي خود را مي بارد و درندگان با چارپايان از در آشتي وارد مي شوند و با انسان ها كاري ندارند تا جايي كه زني از عراق به شام مي رود؛ بدون اين كه درنده اي او را نگران سازد و يا از درنده اي بترسد». [568] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «لشكر مهدي (عج) ارتش «أعور دجّال» را نابود مي سازد زمين را از وجود آن پاك مي كند. از آن پس، مهدي فرمانروايي شرق و غرب زمين را به دست مي گيرد و از جابلقا تا جابرسا را مي گشايد و بر همه كشورها چيره مي شود و حكومت و فرمانروايي او تثبيت مي گردد». [569] .آن حضرت با مردم به عدالت رفتار مي كند تا جايي كه گوسفند در كنار گرگ به چريدن مشغول است و كودكان با عقرب بازي مي كنند؛ بدون اين كه آسيبي به آنان برسد. بدي ها از بين مي رود و نيكي ها بر جاي مي ماند.در روايتي آمده است: «قيامت برپا نمي شود تا اين كه حضرت عيسي فرود آيد... و گرگ در گله اي از گوسفند، همانند سگ گله باشد و شير در

گله شتر، گويي بچه شتر ياجفت آن است». [570] .حذيفه مي گويد: از پيامبر خدا (ص) شنيدم كه مي فرمود: «به هنگام ظهور حضرت قائم...، پرندگان در لانه هاي خود تخم گذاري مي كنند و ماهيان در دريا». [571] .شايد منظور اين باشد كه آنها احساس امنيّت مي كنند و بدون دغدغه خاطر در لانه و محلّ زندگي خود تخم گذاري مي كنند.ابو امامه باهلي مي گويد: روزي پيامبر خدا (ص) براي ما خطبه خواند و در پايان آن فرمود: «پيشواي مردم در آن روزگار مردي صالح است... در آن عصر به گوسفند و گاو تعدّي نمي شود و كينه ها از سينه ها زدوده مي گردد. افسار را از دهان حيوانات برمي دارند (وحيوانات به حقوق ديگران تجاوز نمي كنند تا چه رسد به اين كه انسان ها به حقوق يك ديگر تجاوز كنند). كودك دستش را در دهان درنده مي گذارد، ولي حيوان آزاري به او نمي رساند. بچه حيوان در جلو شير و درنده انداخته مي شود و به او آسيبي نمي رسد و شير در ميان گله شتر، همانند سگ گله و گرگ در ميان گوسفندان، مانند سگ گله است». [572] .شايد اين روايت كنايه از امنيّت كامل و پيدايش جوّ اطمينان به يك ديگر باشد.نيز آن حضرت مي فرمايد: «روزگاري كه عيسي بن مريم به زمين فرود آيد و دجّال را به قتل رساند، مارها و عقرب ها آشكارند و به كسي آزاري نمي رسانند». [573] .از اين احاديث اندازه امنيّت مالي و جاني در روزگار حضرت مهدي (عج) به خوبي روشن مي گردد؛ زيرا چوپاني كه گله خود را به بيابان مي فرستد، از دستبرد انسان ها و تعدّي درندگان به آنها آسوده خاطر است. انساني كه به سفر مي رود يا در بين جانوران موذي زندگي

مي كند، از آزار و اذيّت آنها در امان است؛ به گونه اي كه گويا قانون احترام به حقوق ديگران حتي براي حيوانات درنده و حشرات نيز پذيرفته شده است و همه در برابر آن خاضع و تسليم هستند. شايد مقداري از امنيّت بدين سبب باشد كه در روزگار آن حضرت نعمت هاي الهي فراوان است و چون همه جانداران نيز از آن نعمت ها بهره مندند و احساس امنيّت مي كنند، به كسي آسيب نمي رسانند.امنيّت عمومي در عصر امام زمان (عج) چنان فراگير مي شود كه حتي اگر كسي به خواب رود، اطمينان دارد كه او را بيدار نمي كنند و مزاحم خواب او نمي گردند.رسول خدا (ص) در اين باره مي فرمايد: «امّت مهدي به آن حضرت پناه مي برند؛ چنان كه زنبورهاي عسل به ملكه خود پناه مي آورند. آن حضرت زمين را پر از عدل و داد مي كند؛ چنان كه (پيش از آن) پر از ستم و جور شده بود؛ به حدّي كه مردم به فطرت نخستين خود بازمي گردند. شخص خوابيده را از خوابش بيدار نمي كنند و خون كسي ريخته نمي شود». [574] .

كه گاهي از آن به مفازه تعبير شده است و به دليل تفأل زدن به پيروزي و جان سالم به در بردن از آن بيابان هامي باشد.امام باقر (ع) مي فرمايد: «به خدا سوگند، ياران مهدي آن اندازه مي جنگند تا خدا به يگانگي پرستيده شود و به او شرك نورزند و تا آن جا كه پيرزني سالخورده و ناتوان از اين سوي جهان به آن سوي رهسپار شود و كسي متعرّض او نشود». [577] .شخصي از حضرت صادق (ع) پرسيد: چرا آرزوي ظهور حضرت قائم (ع) را داشته باشيم؟ آيا در دوران غيبت مقام والايي داريم؟ حضرت فرمود: «سبحان اللَّه! آيادوست نداري كه امام، عدالت را در جهان بگستراند و امنيّت را در راه ها برقرار كند وباحكم منصفانه با ستمديده رفتار نمايد و به او ياري رساند؟» [578] .يكي از ياران امام صادق (ع) مي گويد: روزي ابوحنيفه نزد امام صادق (ع) آمد. حضرت خطاب به او فرمود: «اين آيه كه مي فرمايد: (سيروا فيها ليالي و أيّاماً آمنين؛ [579] در زمين شبانه روز سير كنيد در حالي كه در امان باشيد.)» درباره چه سرزميني است؟»ابوحنيفه گفت: گمان دارم بين مكه و مدينه باشد.حضرت به يارانش رو كرد و فرمود: «آيا مي دانيد كه مردم در بين اين راه، مورد تعرّض راهزنان قرار مي گيرند و اموال آنان به غارت برده مي شود و افراد امنيّت ندارند و كشته مي گردند؟»اصحاب پاسخ دادند: آري، چنين است و ابوحنيفه سكوت كرد.حضرت بار ديگر از او پرسيد: «اين آيه كه خداوند مي فرمايد: (و من دخله كان آمناً؛ [580] هركس در آن وارد شود، در امان خواهد بود). درباره كدام نقطه از زمين است؟»ابوحنيفه گفت: كعبه است.امام فرمود: «آيا مي داني كه

حجاج بن يوسف ثقفي كعبه را براي سركوبي ابن زبير به منجنيق بست و او را كشت. آيا او در جاي امن بود؟»ابوحنيفه سكوت كرد و ديگر سخن نگفت.چون او از جلسه بيرون رفت؛ ابوبكر حضرمي به حضرت عرض كرد: فدايت شوم!پاسخ اين دو پرسش چيست؟امام صادق (ع) فرمود: «اي ابابكر! مراد از آيه اوّل، همراهي با قائم ما اهل بيت است. نيز سخن خداوند كه فرمود: هر كس در آن وارد شود در امان است يعني كسي كه دست بيعت به او دهد و در بيعت حضرتش وارد شود و از ياران و اصحاب حضرتش گردد، در امان خواهدبود».علي بن عقبه از پدرش نقل مي كند: روزگاري كه حضرت قائم ظهور مي كند، به عدالت حكم مي نمايد و ستم در حكومتش برچيده مي شود وبه سبب وجود آن حضرت راه ها و جاده ها امن مي گردد. [581] .قتاده مي گويد: حضرت مهدي (عج) بهترين انسان هاست.... در زمان او زمين از چنان امنيّتي برخوردار مي گردد كه زني به همراه پنج زن ديگر، بدون همراه داشتن مردي، به حج مي روند و از چيزي ترس ندارند. [582] .عدي بن حاتم مي گويد: به يقين روزي فرا مي رسد كه زني ناتوان، به تنهايي از حيره (در نزديكي نجف) به زيارت خانه خدا مي رود و از كسي جز خدا نمي ترسد. [583] .

است؛ زيرا اجراي حدود الهي، يكي از واجبات مهم به شمار مي رود؛ به ويژه در روزگار حضور امام معصوم و حضرت بقية اللَّه در زمين كه طبق كتاب خدا و به دور از هر گونه هواهاي نفساني، حدود اجرامي شود.در آن عصر براي سرپرستي اين وظيفه مهم، از افرادي استفاده مي شود كه علاوه بر تسلّط كامل بر مبناي اسلامي و فقهي، از نظر پيشينه نيز كم ترين ايراد و اشكالي بر آنان وارد نباشد. در روايات به تسلّط آنان به كارهاي قضايي و پيشينه و ويژگي هاي فردي آنان اشاره شده است كه به بازگويي چند روايت در اين زمينه مي پردازيم:امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم آل محمد (ص) قيام كند، از پشت كعبه هفده نفر را بيرون مي آورد. پنج نفر از قوم موسي هستند كه به حق قضاوت مي كنند... و هفت نفر از اصحاب كهف، يوشع وصي موسي، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسي، ابودجانه ومالك اشتر». [584] .ابوبصير از امام صادق (ع) پرسيد: آيا جز اين گروه (سي صد و سيزده نفر) افراد ديگري در پشت كعبه نيستند؟ حضرت فرمود: «آري، مؤمنان ديگري نيز هستند؛ ولي اين گروه فقها، نخبگان، حاكمان و قاضياني خواهند بود كه پيش رو (سينه) و پشت سرشان را حضرت دست مي گذارد ومسح مي كند و در پي آن، هيچ قضاوتي بر آنان دشوار نخواهدبود». [585] .در بحارالانوار آمده است: آنان ياوران مهدي وحاكمان روي زمين خواهند بود. [586] .صادق اهل بيت (ع) مي فرمايد: «آن گاه كه حضرت قائم (عج) قيام كند، براي هر مرز و بومي از زمين، فرمانروايي تعيين مي كند و به او مي فرمايد: ''برنامه كار تو در دست تو است و چنان چه در هنگام انجام

وظيفه، مشكلي پيش آمد كه حكم آن را ندانستي، به كف دستت بنگر و بر طبق آن چه در آن مي يابي، رفتار نما00000110000012». [587] .ممكن است فهميدن حكم مشكلات به وسيله كف دست، كنايه از سرعت ارتباط با حكومت مركزي و كسب تكليف براي رفع مشكل باشد يا اشاره به مهارت خيره كننده مسؤولان بر كار داشته باشد كه با يك نگاه مي توانند اظهار نظر كنند وشايد به وسيله معجزه مشكل حل شود كه عقل بشر از فهم آن ناتوان است.امام باقر (ع) مي فرمايد: «پس از ظهور مهدي (عج) هيچ حقّي از كسي بر عهده ديگري نمي ماند، مگر آن كه حضرت آن را باز مي ستاند و به صاحب حق مي دهد». [588] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم آل محمد (ص) قيام كند، به حكم و قضاوت داود پيامبر، قضاوت مي كند و به شاهد و برهان نيازي ندارد. خداوند (احكام الهي را) به او الهام مي كند و او نيز بر طبق دانش خود رفتار مي نمايد و بر طبق آن قضاوت مي كند». [589] .جعفر فرزند سيار شامي مي گويد: اندازه و حدود پس گيري حقوق از بين رفته (در روزگار مهدي (عج) بدان اندازه است كه اگر حقّي از كسي در زير دندان ديگري باشد، حضرت آن را باز مي ستاند و به صاحبش باز مي گرداند. [590] .البته اين گونه رفتار كردن با حقوق مردم، شايسته دادگاه هايي است كه در حكومت مهدي (عج) باشند و قاضيان آن افرادي مانند: سلمان، مالك اشتر، بزرگاني از قوم موسي و... باشند و رهبري دستگاه قضايي نيز با خود حضرت باشد. طبيعي است كه ديگر جاي نگراني از نابود شدن حقوق، باقي نمي ماند؛ هم چنان كه جمله «اگر

زير دندان ديگري حقّي از كسي باشد باز مي ستاند»، گوياي اين حقيقت است.

به رنج مي افتند.

فرمود: «اگر قائم ما قيام كند، سهم تو از زمين بيش از اين است». [598] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم اهل بيت قيام كند، بيت المال را به گونه اي يكسان تقسيم مي كند و در بين مردم به عدالت رفتار مي نمايد». [599] .رسول خدا (ص) مي فرمايد: «آخرين امامان، هم نام من است. او ظاهر مي شود و جهان را پر از عدل مي كند. در حالي كه اموال بر هم انباشه شده است، شخصي از او درخواست مال مي كند. امام (عج) مي فرمايد: خودت از اين اموال بردار». [600] .

و صرف پول در راه نيك نمي يابد؛ زيرا بي نيازي همه مؤمنان را فرا گرفته است». [604] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «مردم ماليات خود را بر گردن گذاشته، به سوي مهدي مي روند. خداوند به شيعيان ما در زندگي رفاه و آسايش داده است و آنان در بي نيازي به سر مي برند و اگر لطف و سعادت خداوند آنان را در بر نمي گرفت، با آن بي نيازي، سركشي مي كردند». [605] .امام باقر (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) سالي دو بار عطايايي به مردم مي دهد. آن حضرت ماهي دوبار حقوق مي دهد و بين مردم يكسان رفتار كرده، به گونه اي كه فرد نيازمند به زكات، در جامعه يافت نمي شود. دارندگان زكات، سهم فقيران را نزد آنان مي آورند؛ ولي آنان نمي پذيرند. به ناچار اموال را در كيسه هاي مخصوص پول مي گذارند و در محلّه هاي شيعه مي چرخانند؛ ولي آنان مي گويند ما را به درهم هاي شما نيازي نيست». [606] .از روايات بالا دو نكته دانسته مي شود: نخست اين كه مردم در حكومت حضرت مهدي (عج) چنان از نظر فكري رشد مي كنند كه بدون زور و فشار به وظايف خود در همه ابعاد عمل مي كنند. يكي از آن وظايف، پرداخت ماليات درآمد به دولت اسلامي است.اگر همه مسلمان ها خمس درآمد و زكات اموال خود را به حكومت اسلامي پرداخت كنند، رقم بزرگي را پديد مي آورد و دولت بر هر گونه اقدام اصلاحي و خدمات همگاني قادر مي شود.دوم اين كه هر چند بخشش آن حضرت در آن روزگار بي حساب است و مردم به شيوه هاي گوناگوني درآمدهايي دارند كه آنان را بي نياز مي كند، ولي آن چه بيش تر نظر را جلب مي كند، بلند طبعي و روح بي نيازي در آنان است؛ زيرا

چه بسيارند انسان هاي ثروتمندي كه طبعي گرسنه و روحي آزمند دارند و چه بسا انسان هايي كه در عين فقر، از طبعي بزرگ و روحي غني برخوردارند. مردم در عصر امام زمان (عج) از غناي روحي برخوردارند و اين همان دگرگوني معنوي است كه در آن عصر پديد مي آيد.

حقوقي كه هر مسلمان از بيت المال دارد، به آنان هر مقدار كه صلاح بداند، مي بخشد.

كه اكنون حدود شصت كيلومتر از كوفه دور است - و از سوي ديگر، به كربلا متصل مي شود كه آن نيز همين مقدار از كوفه فاصله دارد.حبه عرني مي گويد: اميرمؤمنان (ع) به شهر حيره رفت و در آن جا در حالي كه با دستش به كوفه اشاره مي كرد، فرمود: «به طور حتم خانه هاي شهر كوفه به شهر حيره متصل مي شود و تا اندازه اي رشد مي كند كه هر يك ذراع [616] (متر) از زمين اين دو شهر به دينارها و قيمت گراني خريد و فروش مي شود». [617] .شايد گسترش كوفه و گراني زمين آن بدين دليل باشد كه آن جا پايتخت حكومت اسلامي خواهد بود و طبق رواياتي، مؤمنان به آن جا خواهند رفت.هم چنين در روزگار حضرت مهدي (عج) راه ها و جاده ها گسترش مي يابد و مقرّرات ويژه اي در اين زمينه وضع مي شود. امام باقر (ع) در اين باره مي فرمايد:«هنگامي كه حضرت قائم قيام كند، به شهر كوفه مي رود... آن گاه هيچ مسجدي بر روي زمين نمي ماند كه شرفه (ايوان و كنگره داشته باشد يا بر خانه هاي ديگر مشرف باشد) مگر آن كه آن را ويران مي سازد و آن را به شكلي قرار مي دهد كه مُشرف نباشد و راه هاي اصلي را گسترش مي دهد». [618] .امام كاظم (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، به آگاهي دارندگان مركب مي رساند كه از ميان جاده و خيابان حركت كنند؛ چنان كه به افراد پياده دستور مي دهد كه ازدو سوي خيابان حركت نمايند. پس هر سواره اي كه از كنار خيابان حركت كرد و به كسي آسيب رساند، او را به پرداخت ديه و خون بها ملزم مي كند و چنان چه فردي پياده در ميان خيابان حركت كرد و

دچار آسيب شد، حق گرفتن ديه را ندارد». [619] .از اين روايت مي فهميم كه شهرها چنان گسترش مي يابد و وسائل عبور و مرور چنان فراوان مي گردد كه نه تنها براي وسائل نقليه، بلكه براي عابران پياده نيز قانون وضع مي شود.آري، حكومتي كه از دانش و صنعت بهره مي گيرد و راه هاي اصلي را گسترش مي دهد و خيابان هاي پهناور احداث مي كند، به يقين در كنار آن براي رانندگي نيز قوانيني با ضمانت اجرايي قوي وضع مي كند.

محصول به عمل مي آيد.روايات از باريدن بيست و چهارباران خبر مي دهند كه پس از ظهور فرو مي ريزند و در پي آن بركات بسياري شامل حال مردم مي شود. سبزي و خرمي، كوه و دشت و صحرا را فرا مي گيرد و بيابان هاي باير و هميشه خشك، اثري از خشكي نخواهند داشت و نعمت هاي الهي آن چنان فراوان مي شود كه مردم براي مردگان خود آرزوي زندگاني دوباره مي كنند.

كه حضرت مهدي (عج) در آن قيام مي كند، بيست و چهاربار باران مي بارد كه آثار و بركات آن آشكار خواهد بود. [625] .درباره فراوان شدن آب در عصر حضرت قائم (عج)، رسول گرامي اسلام مي فرمايد: «در دولت او (مهدي (عج)) آب ها فراوان مي شود و آب رودخانه ها بالا مي آيد». [626] .در روايتي ديگر مي فرمايد: «... رودخانه ها پر از آب مي شود و چشمه سارها به جوشش آمده، لب ريز مي گردد و زمين چند برابر محصول مي دهد». [627] .

چندين نفر مي خورند (وسيرمي گردند)». [632] .علي (ع) مي فرمايد: «حضرت مهدي (عج) شرق و غرب زمين را تسخير مي كند... بدي ها و ناراحتي ها را برطرف مي سازد و خير و نيكي جايگزين آن مي گردد؛ به طوري كه يك كشاورز گندم و جو از هر مَنْ (سه كيلوگرم) گندم، صد مَنْ محصول به دست مي آورد؛ همان گونه كه خداوندفرمود: [633] «در هر سُنبلي صد دانه به عمل مي آيد و خداوند براي هركس كه اراده نمايد، زيادتر مي كند». [634] .نيز مي فرمايد: «مهدي (عج) كارگزاران خود را در شهرها به عدالت بين مردم سفارش مي كند... كشاورز در آن عصر يك مُدّ [635] كشت مي كند و هفت صد مُدّ محصول به دست مي آورد؛ چنان كه خداوند تعالي فرمود و هم چنان خداوند اين مقدار را بيش تر مي كند». [636] .درباره باروري درختان مي فرمايد: «در زمان مهدي (عج) درختان بار مي گيرند و بركت ها فراوان مي گردد». [637] .اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، آسمان، بارانش را فرو مي ريزد و زمين گياهش را مي روياند؛ به گونه اي كه يك زن از عراق پياده به شام مي رود و درسراسر راه جز بر سبزي و بوته گام نمي گذارد». [638] .شايد حضرت اين منطقه را به عنوان مثال بيان مي فرمايد و بايد توجّه داشت كه وضعيت جغرافيايي اين منطقه به گونه اي است كه اكنون در اين مسير جز خارهاي بياباني چيز ديگري يافت نمي شود. شايد نام بردن از اين منطقه براي اين باشد كه در عصر حضرت مهدي (عج) همه زمين هاي باير، تبديل به زمين هاي كشاورزي مي شود.در همين رابطه پيامبر خدا (ص) مي فرمايد: «هنگامي كه حضرت مهدي در امّت من ظاهرمي شود، زمين محصول، ميوه و گل هاي خود را مي روياند و آسمان بارانش

را فرومي ريزد». [639] .امام صادق (ع) در تفسير آيه شريفه (مدهامّتان؛ دو برگ سبز) مي فرمايد: «بين مكه و مدينه را درخت هاي خرما به هم متصل مي كند». [640] .نيز آن حضرت مي فرمايد: «... به خدا سوگند، پس از خروج دجّال، كشاورزي خواهدشد و درخت كاشته مي شود». [641] .و به نقل شيخ طوسي در تهذيب «كشاورزي مي كنيم و درختان را مي كاريم». [642] .

و از دست دادن عزيزان پديد مي آيد و شايد نيز معلول همه اينها و چيزهايي است كه ما از آن آگاهي نداريم.حكومت حضرت مهدي (عج) در آن شرايط، نور اميدي در دل انسان هاي بلازده و دردمند آن عصر، براي نابودي آن وضعيت و به ارمغان آوردن تندرستي براي جامعه بشري است و اين درست همان چيزي است كه حكومت امام زمان (عج) در آن زمينه انجام مي دهد.در اين جا به بازگويي چند روايت درباره وضعيت بهداشت و درمان، پيش از ظهور مي پردازيم و آن گاه رواياتي را درباره كوشش هاي حضرت حجّت (ع) در تأمين بهداشت و درمان جامعه بيان مي داريم:

آن باشد، به خاكستر تبديل مي گردد و آثاري كه بر انسان ها به جا مي گذارد، جز بيماري نيست و اين سه بيماري و بلا تنها از آثار سلاح هاي ويرانگر مي باشد.حضرت رسول (ص) در روايتي ديگر مي فرمايد: «به هنگام نزديك شدن قيامت و رستاخيز، مرگ هاي شديد و در پي آن سال هاي پرزلزله خواهد بود». [651] .اميرمؤمنان (ع) در اين باره مي فرمايد: «پيش از ظهور قائم (عج) دو گونه مرگ فراوان مي گردد: مرگ سرخ و مرگ سفيد كه مرگ سفيد، همان گسترش طاعون است». [652] .امام صادق (ع) مي فرمايد: «از نشانه هاي قيامت و رستاخيز، گسترش بيماري فلج و مرگ هاي ناگهاني است». [653] .امام كاظم (ع) از قول پيامبر (ص) مي فرمايد: «پيدايش مرگ هاي ناگهاني، جذام و بواسير، از نشانه هاي نزديك شدن قيامت و رستاخيز است». [654] .در كتاب بيان الائمه آمده است: از نشانه هاي نزديك شدن ظهور مهدي (عج) گسترش بيماري وبا و طاعون در سراسر جهان، به ويژه در بغداد و شهرهاي پيرامون آن است كه در نتيجه گروه بسياري از مردم نابود مي گردند. [655] .

نوه و... خود را مي بيند و آن گاه چشم از جهان فرو مي بندد.رسول خدا (ص) مي فرمايد: «هنگامي كه عيسي (ع) از آسمان فرود آمد و دجّال را كشت و شب، هنگامي كه در صبح آن، خورشيد از مغرب طلوع كند (نه از سوي مشرق) تاچهل سال زندگي پربار و آسوده اي خواهيد داشت و در اين مدّت نه كسي مي ميرد و نه بيمار مي شود». [656] .شايد منظور از اين سخن، آن باشد كه مرگ ها و بيماري هايي كه پيش از ظهور حضرت، گسترش يافته، در دوران حضرت به اندازه اي اندك و ناچيز است كه مي توان آن را در حكم عدم دانست و شايد معناي ظاهري مراد باشد؛ يعني در اين مدّت مرگ و بيماري وجود نداشته باشد و آن به دليل مقدم مبارك حضرت بقية اللَّه الاعظم است.اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «در حكومت مهدي (عج)... عمرها طولاني مي شود». [657] .مفضل بن عمر مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «هنگامي كه قائم ما قيام كند... مردم درسايه فرمانروايي او، عمري دراز خواهند داشت؛ به گونه اي كه براي هر شخص هزارفرزند متولدمي شود». [658] .امام سجاد (ع) در اين باره مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند، خداوند عزّوجلّ، بيماري و بلا را از شيعيان ما دور مي سازد و قلب هاي شان را همانند آهن هاي محكم قرارمي دهد و توان و نيروي هر يك از آنان را برابر نيروي چهل مرد مي گرداند و آنان فرمانروايان روي زمين و بزرگان آن مي شوند». [659] .امام باقر (ع) درباره بهداشت محيط زيست در حكومت امام زمان (عج) مي فرمايد: «هنگامي كه قائم ما قيام كند... چاه هاي فاضلاب و ناودان هايي را كه در مسير راه هاست، از بين مي برد». [660] .حفظ بهداشت شهرها و

محيط جامعه، از وظايف حكومت هاست. بنابراين، بايد از هر عاملي كه سبب به خطر افتادن بهداشت محيط زيست مي شود، جلوگيري گردد. ريختن فاضلاب خانه ها در كوچه ها و احداث چاه هاي توالت و دستشويي در بيرون از خانه ها - چنان چه در برخي از شهرها و روستاها مرسوم است - سبب نابودي بهداشت محيط زيست مي شود. از اين رو، مي بينيم كه يكي از كارهاي حضرت مهدي (عج) جلوگيري از اين گونه تخلّفات بهداشتي مي باشد.

كس قائم اهل بيت مرا درك كرد، اگر به بيماري دچار باشد، شفا مي يابد و چنان كه دچار ناتواني باشد، توانا و نيرومند مي گردد». [664] .در كتاب خصال شيخ صدوق آمده است: «روزگار حضرت مهدي (عج) بيماري برطرف مي شود و آنان (مؤمنان) مانند پاره هاي آهن مي گردند». [665] .

در بستر خود مي ميرد. [670] .كعب الاحبار مي گويد: منصور اين امّت مهدي است و ساكنان زمين و پرندگان آسمان بر او درود مي فرستند.اوست كه در جنگ با روم و جنگ هاي عظيم مورد آزمايش قرار مي گيرد و اين آزمايش بيست سال طول مي كشد و حضرتش به همراه دو هزار نفر از فرماندهان پرچم دار، به شهادت مي رسند؛ سپس هيچ مصيبتي پس از مصيبت فقدان رسول اللَّه (ص) بر مسلمانان گران تر از شهادت حضرت مهدي (ع) نخواهد بود. [671] .البته سخنان زهري و ارطاة و كعب از نظر ما مورد اعتماد نيست؛ مگر آن كه شاهد صدق داشته باشد.

عليه يوم ولد و يوم يظهر و يوم يموت، و يوم يبعث حيّاً.

ج 4، ص 495.

[20] المعجم الكبير، ج 9، ص 119؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 91؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 217.

[21] ابن طاووس، ملاحم، ص 101.

[22] كمال الدين، ج 1، ص 331.

[23] مختصر اثبات الرجعه، ص 216؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 570؛ مستدرك الوسائل، ج 12، ص 335.

[24] فردوس الاخبار، ج 5، ص 226؛ كنز العمّال، ج 14، ص 249.

[25] الف) عن الصادق (ع): «إذا رأيْتَ الرجل يُعيَّر علي إتيان النساء» كافي، ج 8، ص 39؛ بحارالانوار، ج 52، ص 257؛ بشارةالاسلام، ص 133. ب) «إذا صار الغلام يعطي كما تعطي المرأة، و يعطي قفاهُ لمن ابتغي» كافي، ج 8، ص 38؛ بحارالانوار، ج 52، ص 257. ج) «يزف الرجال للرجال كما تزف المرأة لزوجها» بشارة الاسلام، ص 76؛ الزام الناصب، ص 121. د) قال الصادق (ع): «يتمشط الرجل كما تتمشط المرأة لزوجها، و يعطي الرجال الأموال علي فروجهم و يتنافس في الرجل و يغار عليه من الرجال، و يبذل في سبيل النفس و المال» كافي، ج 8، ص 38؛ بحارالانوار، ج 52، ص 457. ه) قال الصادق (ع): «تكون معيشة الرجل من دبره، و معيشة المرأة من فرجها» كافي، ج 8، ص 38. و) قال الصادق (ع): «عندهما يغار علي الغلام كما يغار علي الجارية (الشابة) في بيت أهلها». بشارة الاسلام، ص 36، 133.76. ز) قال النبي (ص): «كأنّك بالدنيا لم تكن إذا ضيعت أُمّتي الصلاة واتبعت الشهوات و غلت الأسعار و كثر اللواط». بشارةالاسلام، ص 23؛ الزام الناصب، ص 181.

[26] فردوس الاخبار، ج 5، ص 227.

[27] المعجم الكبير، ج 10، ص 12.

[28] الشيعة والرجعه، ج 1، ص 151؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 221؛ المعجم الكبير، ج 10، ص 281؛ بحارالانوار، ج 34، ص 241.

[29] طيالسي، مسند، ج 8، ص 266؛ احمد، مسند، ج 3، ص 120؛ ترمذي، سنن، ج 4، ص 491؛ ابويعلي، مسند، ج 5، ص 273؛ حلية الاولياء، ج 6، ص 280؛ دلائل النبوّة، ج 6، ص 543؛ الدر المنثور، ج 6، ص 50.

[30] فردوس الاخبار، ج 5، ص 509.

[31] مفيد، امالي، ص 144؛ بحارالانوار، ج 52، ص 250.

[32] عقد

الدرر، ص 232؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 225.

[33] طيالسي، مسند، ص 133؛ ابي داود، سنن، ج 4، ص 111؛ المعجم الكبير، ج 2، ص 101.

[34] بحارالانوار، ج 36، ص 335؛ ج 52، ص 380.

[35] همان، ج 52، ص 154.

[36] عقد الدرر، ص 152؛ بحارالانوار، ج 52، ص 154، 266؛ احقاق الحق، ج 13، ص 116؛ الاربعون حديثاً، (ابونعيم) ذخائر العقبي، ص 135؛ ينابيع المودّه، ص 426.

[37] عقد الدرر، ص 94؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 155.

[38] كمال الدين، ج 1، ص 311؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج 2، ص 297؛ اعلام الوري، ص 371؛ اثبات الوصيه، ص 226.

[39] ابن حمّاد، فتن، ص 83؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 51.

[40] حاكم، مستدرك، ج 4، ص 520، الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 65؛ منتخب كنز العمّال، ج 6، ص 31 (حاشيه مسنداحمد)؛ احقاق الحق، ج 13، ص 293.

[41] احمد، مسند، ج 2، ص 636؛ مسلم، صحيح، ج 4، ص 2231؛ المعجم الكبير، ج 9، ص 410؛ مصابيح السنه، ج 2، ص 139؛ عقد الدرر، ص 236.

[42] نعماني، غيبة، ص 235؛ طوسي، غيبة، ص 274؛ اعلام الوري، ص 428؛ بحارالانوار، ج 52، ص 348؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 540؛ حلية الابرار، ج 2، ص 626؛ بشارة الاسلام، ص 82.

[43] ابن ابي شيبه، مصنّف، ج 15، ص 91؛ مالك، موطأ، ج 1، ص 241؛ مسلم، صحيح، ج 8، ص 182؛ احمد، مسند، ج 2، ص 236؛ بخاري، ج 9، ص 73؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 221.

[44] عقد الدرر، ص 334.

[45] ابن طاووس، ملاحم، ص 132.

[46] المطالب العاليه، ج 4، ص 348.

[47] شجري، امالي، ج 2، ص 277.

[48] الفائق، ج 1، ص 141.

[49] نعماني، غيبة، ص 277؛ طوسي، غيبة، ص 267؛ اعلام الوري، ص 427؛ خرائج، ج 3، ص 1152؛ عقد الدرر، ص 65؛ الفصول المهمّه، ص 301؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 249؛ بحارالانوار، ج 52، ص 211.

[50] بحارالانوار، ج 52، ص 348.

[51] ينابيع المودّه، ص 440؛ احقاق الحق، ج 13، ص 125.

[52] بحارالانوار، ج 52، ص 348.

[53] ابن المنادي، ملاحم، ص 64؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 276؛ المسترشد، ص 75؛ مفيد، ارشاد، ص 128؛ كنز العمّال، ج 14، ص 592؛ غاية المرام، ص 208؛ بحارالانوار، ج 32، ص 9؛ احقاق الحق، ج 13، ص 314؛ منتخب كنز العمّال، ج 6، ص 35.

[54] شافعي، بيان، ص 108.

[55] عقد الدرر، ص 43.

[56] احقاق الحق،

ج 19، ص 679.

[57] كافي، ج 8، ص 213؛ بحارالانوار، ج 52، ص 246.

[58] ابن طاووس، ملاحم، ص 21؛ كمال الدين، ج 2، ص 371.

[59] عقد الدرر، ص 50.

[60] احقاق الحق، ج 13، ص 295؛ احمد، مسند، ج 2، ص 371.

[61] طوسي، غيبة، چاپ جديد، ص 441؛ بحارالانوار، ج 52، ص 212.

[62] قرب الاسناد، ص 170؛ نعماني، غيبة، ص 271.

[63] محلّه اي در شهر مدينه كه محلّ اقامه نماز استسقا (باران) بود؛ معجم البلدان، ج 1، ص 109.

[64] پس از شهادت امام حسين عليه السلام و قيام مردم مدينه عليه يزيد، اهل مدينه به دستور يزيد قتل عام شدند و در آن واقعه بيش از ده هزار نفر كشته شدند و اين محل همان «حرّة واقم» است؛ معجم البلدان، ج 2، ص 249.

[65] ابن طاووس، ملاحم، ص 58.

[66] همان، ص 59.

[67] فردوس الاخبار، ج 5، ص 91.

[68] نعماني، غيبة، ص 277؛ مفيد، ارشاد، ص 359؛ طوسي، غيبة، ص 267. صراط المستقيم، ج 2، ص 249؛ بحارالانوار، ج 52، ص 211.

[69] نعماني، غيبة، ص 173؛ دلائل الامامه، ص 293؛ تقريب المعارف، ص 187؛ بحارالانوار، ج 52، ص 156.

[70] شهري در سه ميلي (شش كيلومتري) كوفه است؛ معجم البلدان، ج 2، ص 328.

[71] طوسي، غيبة، چاپ جديد، ص 446؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 728؛ بحارالانوار، ج 52، ص 209.

[72] كمال الدين، ج 2، ص 665؛ العدد القويه، ص 66؛ بحارالانوار، ج 52، ص 207.

[73] ابن طاووس، ملاحم، ص 58؛ احقاق الحق، ج 13، ص 29.

[74] حصيني، هدايه، ص 31.

[75] ارشاد القلوب، ص 286.

[76] مدينة المعاجز، ص 133.

[77] حلية الابرار، ص 601.

[78] طوسي، غيبة، چاپ جديد، ص 339؛ كمال الدين، ج 2، ص 655؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 510؛ بحارالانوار، ج 52، ص 207؛ الزام الناصب، ج 2، ص 136؛ ابن حمّاد، فتن، ص 91؛ كنز العمّال، ج 14، ص 587؛ متقي هندي، برهان، ص 111.

[79] الزام الناصب، ج 2، ص 136، 187؛ عقد الدرر، ص 54، 59، 63 - 65، 237؛ نعماني، غيبة، ص 274؛ بحارالانوار، ج 52، ص 242.

[80] حصيني، هدايه، ص 31؛ ارشاد القلوب، ص 286.

[81] مجمع الزوائد، ج 5، ص 188.

[82] جامع الاخبار، ص 150؛ مستدرك الوسائل، ج 11 ص 375.

[83] دوحة الانوار،

ص 150؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 151؛ كنز العمّال، ج 14، ص 241.

[84] مفيد، ارشاد، ص 361؛ طوسي، غيبة، ص 272؛ اعلام الوري، ص 428؛ خرائج، ج 3، ص 1164؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 125؛ بحارالانوار، ج 52، ص 214.

[85] ابن طاووس، ملاحم، ص 134.

[86] عبدالرزاق، مصنّف، ج 3، ص 155.

[87] دلائل الامامه، ص 245.

[88] بشارة الاسلام، ص 28.

[89] ابن حمّاد، فتن، ص 148.

[90] بشارة الاسلام، ص 191؛ الزام الناصب، ص 161.

[91] بشارة الاسلام، ص 98.

[92] الترغيب و الترهيب، ج 3، ص 442.

[93] ابن طاووس، ملاحم، ص 125.

[94] بقره (2) آيه 155.

[95] كمال الدين، ج 2، ص 650؛ نعماني، غيبة، ص 250؛ مفيد، ارشاد، ص 361؛ اعلام الوري ص 456؛ عياشي، تفسير، ج 1، ص 68.

[96] اعلام الوري، ص 456.

[97] ابن طاووس، ملاحم، ص 133.

[98] الفتاوي الحديثيه، ص 30، متقي هندي، برهان، ص 142؛ عقد الدرر، ص 132.

[99] ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1363.

[100] كنز العمّال، ج 11، ص 249.

[101] تفسير امام عسكري (ع)، ص 344؛ احتجاج، ج 2، ص 260؛ منية المريد، ص 35؛ محجة البيضاء، ج 1، ص 32؛ حلية الابرار، ج 2، ص 455؛ بحارالانوار، ج 2، ص 6؛ العوالم، ج 3، ص 295.

[102] عن النبيّ (ص): «إنَّ اللَّه تعالي يبعث لهذه الأُمّة علي رأس كل مائة سنة من يجدد لها دينها» ابي داود، سنن، ج 4، ص 109، حاكم، مستدرك، ج 4، ص 522؛ تاريخ بغداد، ج 2، ص 61؛ جامع الاصول، ج 12، ص 63؛ كنز العمّال، ج 12، ص 193 و تا آن جا كه تتبّع كردم مدركي از كتاب هاي شيعه براي آن نيافتم.

[103] بحارالانوار، ج 60، ص 217.

[104] همان، ص 216.

[105] همان، ص 213.

[106] همان، ج 60، ص 213؛ سفينة البحار، ج 2، ص 445.

[107] بحارالانوار، ج 60، ص 217.

[108] بحارالانوار، ج 60، ص 217.

[109] همان، ص 218.

[110] همان، ص 216.

[111] همان، ص 218.

[112] ذِكْر اصبهان، ص 11.

[113] موالي و مولي، در لغت شناسي، واژه هاي گوناگوني دارد. علاّمه اميني در جلد اوّل الغدير، بيست و دو واژه را نقل فرموده اند و در اصطلاح، در آيه و حديث، پنج معنا دارد: ولاء عتق، ولاء اسلام، ولاء حلف، ولاء قبيله، ولاء، در برابر عرب و

مراد غير عرب است و اين معنا غالباً مقصود عالمان علم رجال است؛ ر. ك: التقريب و التيسير، ج 2، ص 333. راز اين كه اين كلمه را بر ايرانيان تطبيق مي دهند، شايد به حكم غلبه وجودي و يا استعمالي باشد. چنان كه بعضي اين معنا را مدّعي شده اند. علاوه بر اين در نوشته هاي عالمان قديم و معاصر، اين چنين تفسير شده است و ما به پيروي از آنان چنين تفسير كرده ايم، ولي بر آن پافشاري نداريم. «فارس» به سرزمين هايي مي گفتند كه در برابر كشور روم بود و شامل ايران امروز و بخش ديگري از سرزمين هايي بود كه جزء قلمرو ايران آن زمان بود.

[114] ذكر اصبهان، ص 12؛ ر. ك: الجامع الصحيح، ج 5، ص 382.

[115] راموز الاحاديث، ص 33.

[116] با توجه به اين كه بازار كوفه اكثراً فارس و ايراني بودند و با زبان فارسي سخن مي گفتند (چنان كه از مستدرك الوسائل، ج 13، ص 250، حديث 4، فهميده مي شود.) به خوبي روشن مي شود، كه موالي مورد اعتراض اشعث و مورد دفاع اميرمؤمنان، همان ايرانيان بودند.

[117] الغارات، ج 24، ص 498؛ سفينة البحار، ج 2، ص 693؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 284.

[118] ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1368؛ المعجم الاوسط، ج 1، ص 200؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 318 - كشف الغمّه، ج 3، ص 268؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 599؛ بحارالانوار، ج 51، ص 87.

[119] عقد الدرر، ص 129؛ شافعي، بيان، ص 490؛ ينابيع المودّه، ص 491؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 263؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 596؛ بحارالانوار، ج 51، ص 84.

[120] نعماني، غيبة، ص 373؛ بحارالانوار، ج 52، ص 243؛ ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1366؛ حاكم، مستدرك، ج 4، ص 464.

[121] نعماني، غيبة، ص 315؛ اثبات الهداة، ج 2، ص 547؛ بحارالانوار، ج 52، ص 369.

[122] فردوس الاخبار، ج 3، ص 449.

[123] شافعي، بيان، ص 106، متقي هندي، برهان، ص 150؛ كنز العمّال، ج 14، ص 591؛ ينابيع المودّه، ص 491؛

كشف الغمّه، ج 3، ص 286.

[124] كنز العمّال، ج 14، ص 591.

[125] اثبات الهداة، ص 496؛ بحارالانوار، ج 52، ص 279.

[126] طوسي، غيبة، ص 274؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 252؛ بحارالانوار، ج 52، ص 290.

[127] كمال الدين، ج 2، ص 653؛ طوسي، غيبة، ص 274، التهذيب، ج 4، ص 333؛ ملاذ الاخيار، ج 7، ص 174؛ بحارالانوار، ج 52، ص 285.

[128] بحارالانوار، ج 52، ص 285.

[129] التهذيب، ج 4، ص 300؛ ابن طاووس، اقبال، ص 558؛ خرائج، ج 3، ص 1159؛ وسائل الشيعه، ج 7، ص 338؛ بحارالانوار، ج 98، ص 34؛ ملاذ الاخيار، ج 7، ص 116.

[130] طوسي، غيبة، ص 274؛ بحارالانوار، ج 52، ص 290.

[131] المهذب البارع، ج 1، ص 194؛ خاتون آبادي، اربعين، ص 187؛ وسائل الشيعه، ج 5، ص 228؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 571؛ بحارالانوار، ج 52، ص 208.

[132] الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 68؛ احقاق الحق، ج 13، ص 324.

[133] ابن حمّاد، فتن، ص 95؛ عقد الدرر، ص 145؛ سفاريني، لوائح، ج 2، ص 11؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 64؛ صراطالمستقيم، ج 2، ص 262.

[134] امام باقر (ع) به ابوحمزه فرمود: «گويا قائم اهل بيتم را مي بينم كه وارد نجف مي شود و هنگامي كه به بالاترين نقطه نجف رسيد، پرچم رسول خدا (ص) را مي گشايد. زماني كه پرچم باز شد، فرشتگاني كه در جنگ بدر حضور داشتند، بر او فرودمي آيند». عياشي، تفسير، ج 1، ص 103؛ نعماني، غيبة، ص 308؛ كمال الدين، ج 2، ص 672؛ تفسير برهان، ج 1، ص 209؛ بحارالانوار، ج 52، ص 326.

[135] اثبات الهداة، ج 3، ص 582؛ بحارالانوار، ج 52، ص 305.

[136] ابن حمّاد، فتن، ص 98؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 68، القول المختصر، ص 24؛ ينابيع المودّه، ص 435؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 210.

[137] عقدالدرر، ص 84، 149؛ البيان، ص 118؛ حاكم، مستدرك، ج 4، ص 431؛ الدر المنثور، ج 6، ص 50؛ نور الابصار، ص 170؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 142؛ احقاق الحق، ج 13، ص 150.

[138] الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 68؛ احقاق الحق، ج 13، ص 324.

[139] خرائج، ج 3، ص 1169؛ طوسي، غيبة، ص 268.

[140] اثبات الهداة، ج 3، ص 530.

[141] عقد الدرر، ص 167.

[142] ابن حمّاد، فتن، ص 95؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 64؛ الفتاوي الحديثيه، ص 31؛ القول المختصر، ص 23.

[143]

ابن حمّاد، فتن، ص 83؛ الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 67؛ متقي هندي، برهان، ص 118؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 64.

[144] قرطبي، مختصر تذكره، ص 128؛ احقاق الحق، ج 13، ص 260.

[145] احمد، مسند، ج 2، ص 76؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 424؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 15.

[146] ابن حمّاد، فتن، ص 151.

[147] فردوس الاخبار، ج 5، ص 515؛ كنز العمّال، ج 14، ص 338؛ التصريح، ص 254.

[148] عياشي، تفسير، ج 1، ص 65؛ نعماني، غيبة، ص 279.

[149] دلائل الامامه، ص 259؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 75.

[150] بيان الأئمه، ج 3، ص 338.

[151] رياحين الشريعه، ج 5، ص 153؛ خصائص فاطميه، ص 343.

[152] منهاج الدموع، ص 93.

[153] تاريخ طبري، ج 2، ص 7؛ حلبي، سيره، ج 1، ص 59.

[154] عبدالرزاق، مصنّف، ج 4، ص 309؛ الاصابه، ج 4، ص 432.

[155] تنقيح المقال، ج 3، ص 70.

[156] همان، ص 78.

[157] اسد الغابه، ج 5، ص 481.

[158] معجم رجال الحديث، ج 14، ص 23، 108، 176؛ رياحين الشريعه، ج 3، ص 381.

[159] تنقيح المقال، ج 23، ص 75.

[160] كافي، ج 1، ص 346؛ تنقيح المقال، ج 3، ص 75.

[161] اعيان الشيعه، 32، ص 6.

[162] اختيار معرفة الرجال، ص 75، شرح حال رشيد؛ تنقيح المقال، ج 1، ص 431 و ج 3، ص 82؛ معجم رجال الحديث، ج 7، ص 190؛ اعيان الشيعه، ج 32، ص 6؛ سفينة البحار، ج 2، ص 522؛ رياحين الشريعه، ج 5، ص 40.

[163] ابو عوانه، مسند، ج 4، ص 331.

[164] واقدي، مغازي، ج 1، ص 270.

[165] كنز العمّال، ج 4، ص 345.

[166] الاصابه، ج 4، ص 433.

[167] ابن سعد، طبقات، ج 8، ص 241.

[168] اسد الغابه، ج 5، ص 451؛ بخاري، صحيح، ص 14، ص 168.

[169] الاصابه، ج 4، ص 444.

[170] اسد الغابه، ج 5، ص 405.

[171] نقش زنان در جنگ، ص 22.

[172] ابن سعد، طبقات، ج 8، ص 425.

[173] اعلام النساء، ج 5، ص 61.

[174] رياحين الشريعه، ج 3، ص 410.

[175] واقدي، مغازي، ج 1، ص 249.

[176] واقدي، مغازي، ج 1، ص 249.

[177] بخاري، صحيح، ج 12، ص 153.

[178] واقدي، مغازي، ج 1، ص 268.

[179] اسد الغابه، ج 5، ص 406؛ ر. ك: حجة الاسلام محمد جواد طبسي، نقش زنان.

[180] ابن حمّاد، فتن، ص 151؛ كنز العمّال، ج 14، ص 602.

[181] ابن طاووس، ملاحم، ص 142.

[182] كمال الدين، ج 1، ص 315؛ كفاية الاثر، ص 224؛

اعلام الوري، ص 401؛ الاحتجاج، ص 289.

[183] عالم ذر - عالم پيش از آفرينش انسان ها بر روي زمين است كه خداوند در آن عالم، از انسان ها درباره پروردگاري خودش اقرار گرفت؛ (وإذا أخَذَ ربُّكَ مِنْ بَني آدَمَ من ظُهُورهِمْ ذريَّتهُمْ و أشْهَدهُمْ عَلي أنفُسهِمْ ألسْتُ بربِّكُم قالُوا بَلي شَهِدنا أنْ تَقُولوا يَوْم القيمَة إنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلينَ؛ اي رسول ما به ياد آ ور هنگامي كه خداي تو از پشت فرزندان آدم، ذريّه آنان را برگرفت و آنان را بر خود گواه ساخت كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ همه گفتند: بلي ما به خدايي تو گواهي مي دهيم.) برخي مفسران گفته اند: مراد ظهور ارواح فرزندان آدم است در عالم روح وگواهي آنان به توحيد خدا و پروردگاري او در عالم ملك و ملكوت تا آن كه ديگر نگويند ما از اين واقعه (قيامت يا يكتايي خدا) غافل بوديم؛ اعراف (7) آيه 172.

[184] نعماني، غيبة، ص 188؛ عقد الدرر، ص 41؛ بحارالانوار، ج 52، ص 287؛ ينابيع المودّه، ص 492.

[185] احقاق الحق، ج 19، ص 654.

[186] كمال الدين، ج 2، ص 652؛ اعلام الوري، ص 435؛ خرائج، ج 3، ص 1170.

[187] بحارالانوار، ج 52، ص 283.

[188] بحارالانوار، ج 52، ص 283.

[189] ملاحم، ابن طاووس، ص 73؛ كنز العمّال، ج 14، ص 586.

[190] ابن حمّاد، فتن، ص 102.

[191] بصائر الدرجات، ج 4، ص 188؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 440 و 520؛ بحارالانوار، ج 52، ص 319.

[192] كمال الدين، ج 2، ص 48؛ اعلام الوري، ص 407؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 314؛ بحارالانوار، ج 52، ص 322؛ وافي، ج 2، ص 113؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 478.

[193] ينابيع المودّه، ص 401؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 537؛ احقاق الحق، ج 13، ص 367.

[194] ابن حمّاد، فتن، ص 100؛ عقد الدرر، ص 158؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 73؛ متقي هندي، برهان، ص 101.

[195] ابن طاووس، ملاحم، ص 73.

[196] نعماني، غيبة، ص 233 و 234، با كمي تفاوت؛ بحارالانوار، ج 52، ص 354.

[197] كافي، ج 6،

ص 444؛ بحارالانوار، ج 41، ص 159، و ج 47، ص 55.

[198] نعماني، غيبة، ص 243؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 542؛ حلية الابرار، ج 2، ص 575؛ بحارالانوار، ج 52، ص 355.

[199] يوسف (12) آيه 94.

[200] كافي، ج 1، ص 232؛ كمال الدين، ج 2، ص 674؛ بحارالانوار، ج 52، ص 327.

[201] كفاية الاثر، ص 263؛ بحارالانوار، ج 36، ص 409؛ عوالم، ج 15، بخش 3، ص 269؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 563.

[202] نعماني، غيبة، ص 308؛ بحارالانوار، ج 52، ص 223؛ ر. ك: ارشاد، ص 275.

[203] الاصول الستة عشر، ص 79؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 588؛ بحارالانوار، ج 26، ص 209؛ مستدرك الوسائل، ج 11، ص 38.

[204] كمال الدين، ج 2، ص 671؛ خرائج، ج 2، ص 930؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 493؛ بحارالانوار، ج 51، ص 58 و ج 52، ص 389.

[205] احقاق الحق، ج 13، ص 357؛ ر. ك: نعماني، غيبة، ص 242؛ كمال الدين، ج 2، ص 366؛ ارشاد، ج 5، 36؛ اعلام الوري، ص 433؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 256.

[206] (يُعْرَفُ المُجرمونَ بِسيماهُمْ فَيْؤخَذُ بِالنَّواصي والأقْدامِ؛ (آن روز) بدكاران به سيماي شان شناخته مي شوند. پس موي پيشاني آنان با پاهاي شان بگيرند)؛ الرحمن (55) آيه 41.

[207] اختصاص، ص 304؛ نعماني، غيبة، ص 128؛ بصائر الدرجات، ص 356؛ بحارالانوار، ج 52، ص 321؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 431؛ المحجة، ص 217؛ ينابيع المودّه، ص 429.

[208] عقدالدرر، ص 97، 138، 139؛ القول المختصر، ص 19؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 158.

[209] بصائر الدرجات، ص 188؛ كافي، ج 1، ص 231؛ نعماني، غيبة، ص 238؛ خرائج، ج 2، ص 690؛ نورالثقلين، ج 1، ص 84؛ بحارالانوار، ج 13، ص 185 و ج 52، ص 324.

[210] كمال الدين، ص 670؛ بحارالانوار، ج 52، ص 351؛ وافي، ج 2، ص 112.

[211] كمال الدين، ص 372؛ كفاية الاثر، ص 323؛ اعلام الوري، ص 408؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 314؛ فرائد السمطين، ج 2، ص 336؛ ينابيع المودّه، ص 489؛ نورالثقلين، ج 4، ص 47؛ بحارالانوار، ج 51، ص 157؛ ر. ك: كفاية الاثر، ص 324؛ احتجاج، ج 2، ص 449؛ اعلام الوري، ص 409؛ خرائج، ج 3، ص 1171؛ مستدرك الوسائل، ج 2، ص 33.

[212] مفيد، اختصاص، ص 199؛ بصائر الدرجات، ص 409؛ بحارالانوار، ج 52، ص 321.

[213] اختصاص،

ص 326؛ بحارالانوار، ج 52، ص 312؛ غاية المرام، ص 77.

[214] مفيد، ارشاد، ص 365؛ بحارالانوار، ج 52، ص 337؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 400.

[215] عقد الدرر، ص 138.

[216] العلل المتناهيه، ج 2، ص 855؛ عقد الدرر، ص 180.

[217] عقد الدرر، ص 139.

[218] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 161.

[219] نعماني، غيبة، ص 159؛ دلائل الامامه، ص 249؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 573؛ بحارالانوار، ج 52، ص 365.

[220] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 169.

[221] كمال الدين، ج 2، ص 673؛ بحارالانوار، ج 52، ص 318، 351؛ كافي، ج 1، ص 232.

[222] تاريخ مواليد الائمه، ص 200؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 265؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 260؛ بحارالانوار، ج 51، ص 240؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 615؛ نوري، كشف الاستار، ص 69.

[223] خاتون آبادي، اربعين، ص 67؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 700.

[224] الشيعة و الرجعه، ج ا، ص 167.

[225] ابن حمّاد، فتن، ص 161.

[226] ابن حمّاد، فتن، ص 86؛ عقد الدرر، ص 127؛ كنز العمّال، ج 14، ص 588.

[227] ابن طاووس، ملاحم، ص 53؛ عقد الدرر، ص 130؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 210.

[228] ابن طاووس، ملاحم، ص 53؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 211.

[229] نور الابصار، ص 138؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 211.

[230] ابن حمّاد، فتن، ص 84؛ ابن المنادي، ص 47؛ دارمي، سنن، ص 98؛ عقد الدرر، ص 126؛ ابن طاووس، فتن، ص 49.

[231] الايقاظ من الهجعه، ص 266؛ ر. ك: كشي، اختيار معرفة الرجال، ص 217؛ ابن داود، رجال، ص 206.

[232] الايقاظ من الهجعه، ص 266؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 53، ص 67؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 561.

[233] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 158.

[234] خرائج، ج 1، ص 185؛ بحارالانوار، ج 41، ص 296؛ مستدركات علم رجال الحديث 2: 118. درباره جبير بن خابور با وجود پژوهش فراوان در كتاب هاي شيعه و سنّي جز مطلب زير، مطلب ديگري يافت نشد. امام صادق (ع) فرمود: «جبير بن خابور، گنجينه دار معاويه بود. او مادر پيري داشت كه در شهر كوفه زندگي مي كرد. روزي جبير به معاويه گفت: دلم براي مادرم تنگ شده است؛ اجازه بده تا از

او ديدار كنم تا كمي از حقوقي كه بر گردن من دارد، ادا كنم. معاويه گفت: در شهر كوفه چه كار داري؟ در آن جا مرد جادوگري به نام علي بن ابي طالب است و اطمينان ندارم كه تو را نفريبد. جبير گفت: من با علي كاري ندارم. من مي خواهم به ديدار مادرم بروم و حقّ او را به جا آورم. جبير پس از كسب اجازه عازم سفر شد. آن گاه كه به شهر كوفه رسيد چون اميرالمؤمنين (ع) پس از جنگ صفين پيرامون شهر كوفه ديده بان گماشته بود و رفت و آمدها را كنترل مي كردند ديده بانان او را دستگير كردند و به شهر آوردند. علي (ع) به او فرمود: «تو يكي از گنجينه هاي خداوندي. معاويه به تو چنين گفته است كه من جادوگر هستم». جبير گفت: سوگند به خدا كه چنين گفته است. حضرت فرمود: «تو مالي همراه داشته اي كه مقداري از آن را در منطقه عين التمر به خاك سپرده اي». جبير اين مطلب را نيز تصديق كرد. سپس اميرمؤمنان (ع) به امام حسن (ع) دستور داد تا از وي پذيرايي كند. روز بعد علي (ع) به ياران خود فرمود: «اين شخص در جبل الاهواز..». (ادامه مطلب در متن كتاب است).

[235] دلائل الامامه، ص 248؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 573.

[236] حصيني، الهدايه، ص 31؛ ارشاد القلوب، ص 286؛ حلية الابرار، ج 2، ص 601. افراد ديگري هم چون: داو رق و نجم بن اعين، حمران بن اعين و ميسر بن عبدالعزيز هستند كه در روايات، به زنده شدن دوباره آنان و حضورشان در زمام امام قائم (عج) اشاره شده است كه مادر بخش آينده به آن اشاره خواهيم كرد.

[237] ابن حمّاد، فتن، ص 85؛ عقد الدرر، ص 129؛ الحاوي للفتاوي، ج 2،

ص 69.

[238] نعماني، غيبة، ص 315؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 547؛ بحارالانوار، ج 52، ص 369.

[239] فردوس الاخبار، ج 5، ص 366.

[240] عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 385؛ المعجم الكبير، ج 7، ص 268؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 24؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 445.

[241] احتمال دارد كه منظور قبيله همدان از قبايل عرب باشد.

[242] ابن طاووس، ملاحم، ص 146.

[243] دلائل الامامه، ج 316.

[244] عن ابي عبداللَّه الصادق (ع): «تربة قم مقدسة.... أما و انّهم أنصار قائمنا و دعاة حقنا..».؛ بحارالانوار، ج 60، ص 218.

[245] بحارالانوار، ج 60، ص 216.

[246] ابن طاووس، ملاحم، ص 147؛ روضة الواعظين، ص 310؛ بحارالانوار، ج 52، ص 304.

[247] كشف الغمّه، ج 3، ص 268؛ كنز العمّال، ج 14، ص 591؛ شافعي، بيان، ص 106؛ ينابيع المودّه، ص 91.

[248] طوسي، غيبة، ص 284؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 517؛ بحارالانوار، ج 52، ص 333.

[249] ابن طاووس، ملاحم، ص 142؛ بحارالانوار، ج 52، ص 304.

[250] طوسي، غيبة، چاپ جديد، ص 477؛ بحارالانوار، ج 52، ص 334؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 518.

[251] ابن طاووس، ملاحم، ص 43؛ ينابيع المودّه، ج 2، ص 435؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 456.

[252] نامش سماك بن خرشه انصاري است. مرحوم مامقاني درباره اش مي فرمايد: من او را حسن الحال مي دانم... (تنقيح المقال، ج 2، ص 68).

[253] روضة الواعظين، ج 2، ص 266.

[254] كافي، ج 3، ص 131؛ الايقاظ، ص 290؛ بحارالانوار، ج 27، ص 308.

[255] بحارالانوار، ج 54، ص 316.

[256] بحارالانوار، ج 54، ص 316.

[257] الاسراء (بني اسرائيل) (17) آيه 104.

[258] بحارالانوار، ج 54، ص 316.

[259] اعراف (7) آيه 159.

[260] بحارالانوار، ج 54، ص 316.

[261] بحارالانوار، ج 54، ص 316.

[262] مائده (5) آيه 14.

[263] كافي، ج 5، ص 352؛ التهذيب، ج 7، ص 405؛ وسائل الشيعه، ج 14، ص 56؛ نورالثقلين، ج 1، ص 601؛ تفسير برهان، ج 1، ص 454؛ ينابيع المودّه، ص 422.

[264] بحارالانوار، ج 54، ص 334 و ج 26، ص 47.

[265] شيعه بر اين عقيده است كه در همين دنيا و پس از ظهور حضرت مهدي (عج) امامان معصوم و گروهي از مؤمنان و گروهي از كافران دوباره زنده مي شوند و به دنيا باز مي گردند. در اين باره ده ها

روايت وارد شده است. مرحوم آية اللَّه والد (ره) در جلد دوم الشيعه و الرجعه به گستردگي در اين باره سخن گفته است. اخيراً اين كتاب رإ؛غ غ حجة الاسلام ميرشاولد به نام ستاره درخشان ترجمه و منتشر كرده است و از اين جانب نيز پانزده سال پيش جزوه اي به نام رجعت از نظر شيعه منتشر شده است كه با استفاده از نوشته ها و سخنان مرحوم والدم مي باشد.

[266] الايقاظ من الهجعه، ص 269.

[267] كشي، رجال، ص 402؛ الخلاصه، ص 98؛ قهبائي، رجال، ج 2، ص 289؛ الايقاظ، ص 284؛ بحارالانوار، ج 54، ص 4؛ معجم رجال الحديث، ج 6، ص 259.

[268] درباره موثق بودن داود، علماي رجال بحث هاي گسترده اي كرده اند. برخي اين روايت را ضعيف شمرده و بعضي آن را موثق دانسته اند. روايت ديگري از امام صادق (ع) نقل شده كه فرموده است: «منزلت و مقام داود نزد من، همانند موقعيت مقداد نزد پيامبر (ص) است». تنقيح المقال، ج 2، ص 414.

[269] الايقاظ، ص 264.

[270] دلائل الامامه، ص 320؛ المحجّه، ص 46.

[271] كمال الدين، ج 2، ص 654؛ عياشي، تفسير، ج 2، ص 56؛ نورالثقلين، ج 1، ص 139 و ج 4، ص 94؛ بحارالانوار، ج 52، ص 323.

[272] عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 59؛ بحارالانوار، ج 52، ص 310.

[273] مجمع الزوائد، ج 7، ص 315.

[274] ابن طاووس، ملاحم، ص 64؛ الفتاوي الحديثيه، ج 31.

[275] كمال الدين، ج 2، ص 671؛ بصائر الدرجات، ص 311؛ بحارالانوار، ج 52، ص 286.

[276] دلائل الامامه، ص 248؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 573.

[277] روضة الواعظين، ص 266؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 55.

[278] درر الاخبار، ج 1، ص 258.

[279] كمال الدين، ج 2، ص 654؛ عياشي، تفسير، ج 1، ص 134؛ نورالثقلين، ج 4، ص 98؛ ج 1، ص 340؛ العدد القويه، ص 65؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 548.

[280] المستجاد، ص 511.

[281] ابن طاووس، ملاحم، ص 65.

[282] نعماني، غيبة، ص 307؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 545.

[283] اثبات الهداة، ج 3، ص 578؛ بحارالانوار، ج 52، ص 307، 367؛ بشارة الاسلام، ص 190.

[284] ابن حمّاد، فتن، ص 106؛

عقد الدرر، ص 143.

[285] كمال الدين، ج 2، ص 672؛ عياشي، تفسير، ج 1، ص 67؛ نعماني، غيبة، ص 315؛ بحارالانوار، ج 2، ص 368؛ كافي، ج 8، ص 313؛ المحجّة، ص 19.

[286] بقره (2) آيه 148.

[287] فردوس الاخبار، ج 2، ص 449.

[288] روضة الواعظين، ج 2، ص 263؛ عقد الدرر، ص 65؛ متقي هندي، برهان، ص 145.

[289] بحارالانوار، ج 52، ص 324؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 582؛ ترجمه جلد 13، بحارالانوار ص 916.

[290] مجمع البيان، ج 1، ص 231؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 524؛ نورالثقلين، ج 1، ص 140، بحارالانوار، ج 52، ص 291.

[291] نعماني، غيبة، ص 316؛ بحارالانوار، ج 52، ص 198؛ بشارة الاسلام، ص 198.

[292] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 157؛ عقد الدرر، ص 96.

[293] مرحوم والدم در پاورقي جلد اوّل الشيعة و الرجعه، درباره خطبة البيان چنين فرموده اند: ما اين خطبه را از كتاب دوحةالانوار شيخ محمد يزدي نقل كرده ايم؛ ولي منحصر به اين كتاب نيست، بلكه در كتاب هاي ديگري نيز درج شده است. چنان چه آقا بزرگ طهراني در جلد 7 الذريعه نام چند كتاب را ذكر مي كند: 1. قاضي سعيد قمي در شرح حديث غمامه م. 1103 ه. ق؛ 2. محقق قمي در جامع الشتات، ص 772؛ 3. نسخه اي در كتابخانه امام رضا (ع) به تاريخ 729 ه. ق؛ 4. نسخه اي به خط علي بن جمال الدين به تاريخ 923 ه. ق؛ 5. خلاصة الترجمان؛ 6. معالم التنزيل. اين خطبه عباراتي دارد كه با توحيد نمي سازد، ولي در همه نسخه ها اين عبارات نيست و بدون شك از ساخته هاي غلات مي باشد. امّا عباراتي هم چون: «انا مورق الاشجار و مثمر الثمار» مانند آن در روايت ديگر فراوان است؛ هم چون «بنا أثمرت الاشجار و أينعت الثمار، و جرت الأنهار و بنا تنزل الغيث و تنبت عشب الأرض» و در زيارت مطلقه چنين آمده است: «وبكم تنبت الأرض

أشجارها و بكم تخرج الأشجار و أثمارها...». و در زيارت رجبيه: «أنا سائلكم و آملكم فيما إليكم التفويض و عليكم التعويض، فبكم يجبر المهيض و يشفي المريض و...». بنابراين، هر عبارتي كه مخالف ظاهر قرآن بود و قابل تأويل و توجيه صحيحي نبود، معصومين از آن بري و منزّه هستند؛ امّا جعلي بودن عبارات اين خطبه، سبب نادرستي همه خطبه شريف نمي شود.

[294] بحارالانوار، ج 52، ص 308.

[295] حجر (15) آيه 75.

[296] بحارالانوار، ج 52، ص 386.

[297] عياشي، تفسير، ج 2، ص 56؛ بحارالانوار، ج 52، ص 341.

[298] بحارالانوار، ج 52، ص 308.

[299] همان جا.

[300] همان، ص 310.

[301] اثبات الهداة، ج 3، ص 585.

[302] طوسي، غيبة، ص 284؛ نعماني، غيبة، ص 315؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 145؛ كنز العمّال، ج 14، ص 592؛ بحارالانوار، ج 52، ص 334؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 517.

[303] كمال الدين، ج 2، ص 673؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317 و 327.

[304] كمال الدين، ج 2، ص 673؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317، 327، 372؛ ينابيع المودّه، ص 424؛ احقاق الحق، ج 13، ص 346.

[305] مفيد، اختصاص، ص 24؛ بحارالانوار، ج 52، ص 372.

[306] مفيد، اختصاص، ص 24؛ بصائر الدرجات، ج 1، ص 124؛ ينابيع المودّه، ص 448، 489؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 557؛ بحارالانوار، ج 52، ص 318، 372.

[307] كافي، ج 8، ص 282؛ بحارالانوار، ج 52، ص 335.

[308] خرائج، ج 2، ص 840؛ بحارالانوار، ج 52، ص 336؛ ر. ك: حلية الاولياء، ج 3، ص 184؛ كشف الغمّه، ج، ص 345؛ ينابيع المودّه، ص 448؛ مانند اين روايت از امام باقر (ع) رسيده است: بصائر الدرجات، ص 24؛ بحارالانوار، ج 2، ص 189.

[309] بحارالانوار، ج 52، ص 308.

[310] كمال الدين، ج 2، ص 673؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 493؛ بحارالانوار، ج 52، ص 327.

[311] مستدرك الوسائل، ج 11، ص 114.

[312] طوسي، امالي، ج 1، ص 236؛ بشارة المصطفي، ص 113؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 529؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317.123.

[313] اثبات الهداة، ج 3، ص 490؛ ر.ك: طوسي، امالي، ج 1، ص 236؛ برقي، محاسن، ص 173؛ نورالثقلين، ج 5، ص 356.

[314] كافي، ج 2، ص 222.

[315] عياشي، تفسير، ج 2، ص 261؛ بحارالانوار،

ج 52، ص 224.

[316] نعماني، غيبة، ص 244؛ بحارالانوار، ج 52، ص 369؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 542.

[317] بصائر الدرجات، ص 141؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 523؛ تبصرة الولي، ص 97؛ بحارالانوار، ج 27، ص 41 و ج 54، ص 334.

[318] بصائر الدرجات، ص 141؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 523؛ تبصرة الولي، ص 97؛ بحارالانوار، ج 27، ص 41 و ج 54، ص 334.

[319] كمال الدين، ج 1، ص 366؛ عيون أخبار الرضا، ج 1، ص 262؛ بحارالانوار، ج 18، ص 346.

[320] حج (22) آيه 41.

[321] تفسير برهان، ج 2، ص 96؛ ينابيع المودّه، ص 425؛ بحارالانوار، ج 51، ص 1.

[322] احقاق الحق، ج 13، ص 259؛ ينابيع المودّه، ص 487؛ بحارالانوار، ج 52، ص 378؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 218.

[323] عقد الدرر، ص 222؛ فرائد فوائد الفكر، ص 9.

[324] كمال الدين، ج 1، ص 331؛ الفصول المهمّه، ص 284؛ اسعاف الراغبين، ص 140.

[325] ينابيع المودّه، ص 423.

[326] القول المختصر، ص 23.

[327] عيون أخبار الرضا، ص 65؛ احقاق الحق، ج 13، ص 346؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 218.

[328] كمال الدين، ج 2، ص 394؛ بحارالانوار، ج 52، ص 323، 336؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 218؛ ر. ك: ابن حمّاد، فتن، ص 95؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 250، 262؛ مفيد، ارشاد، ص 362؛ اعلام الوري، ص 430.

[329] ابن حمّاد، فتن، ص 116؛ عقد الدرر، ص 189.

[330] بحارالانوار، ج 52، ص 365.

[331] فردوس الاخبار، ج 3، ص 83؛ شافعي، بيان، ص 137؛ احقاق الحق، ج 13، ص 229 و ج 19، ص 660.

[332] ابن ابي شيبه، مصنّف، ج 13، ص 18.

[333] صين (چين) به آسياي شرقي گفته مي شود و شامل شوروي سابق، هند، نپال، برمه، ويتنام، ژاپن و درياي چين و كره مي شود (المنجد).

[334] بحارالانوار، ج 52، ص 339؛ احقاق الحق، ج 13، ص 352؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 400.

[335] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 162.

[336] قسطنطنيه شهري در تركيه است، كه در قرن هفتم قبل از ميلاد ساخته شده و مدّتي پايتخت امپراتوري روم بوده است؛ معجم البلدان، ج 4، ص 347؛ اعلام المنجد، ص 28.

[337] ديلم نام سرزميني در بخش كوهستاني گيلان كه در شمال

قزوين قرار گرفته است؛ معجم البلدان، ج 1، ص 99؛ اعلام المنجد، ص 227؛ برهان قاطع، ج 1، ص 570.

[338] اثبات الهداة، ج 3، ص 585؛ بحارالانوار، ج 52، ص 388؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 54، ص 332، حديث هاي شماره: 1، 6، 11، 14، 17، 18، 19، 34، 35، 36، 46.

[339] خزر (شوروي سابق)؛ معجم البلدان، ج 1، ص 99؛ اعلام المنجد، ص 214.

[340] عقد الدرر، ص 123 به نقل از: ابن المنادي، ملاحم.

[341] شهري در شام، از توابع فلسطين و بر روي ساحل درياست. اين نقطه، بين دو شهر غزّه و بيت جبرين قرار گرفته است؛ معجم البلدان، ج 3، ص 673.

[342] عقد الدرر، ص 201.

[343] روم اكنون پايتخت ايتالياست. در آن روزگار مركز حكومتي بود كه پادشاهاني با نام رسمي قيصر بر آن حكومت مي كردند و بر بخش بزرگي از جهان تسلّط داشتند، به طوري كه گستره نفوذ آنان از درياي مديترانه، شمال آفريقا، يونان، تركيه، سوريه، لبنان تا فلسطين را در بر مي گرفت و همه اين سرزمين ها را روم مي ناميدند.

[344] تركستان در قاره آسيا قرار گرفته و بين چين و شوروي تقسيم شده است و شامل سين كيانغ از چين و تركمنستان، ازبكستان، تاشكند، تاجيكستان، قرنجير، قزاقستان است؛ اعلام المنجد.

[345] شبه جزيره اي به شكل مثلث در جنوب آسيا است و شامل جمهوري هند، پاكستان، بوتان و نپال مي باشد؛ برهان قاطع، ج 1، ص 703؛ اعلام المنجد، ص 542.

[346] نعماني، غيبة، ص 108؛ بحارالانوار، ج 52، ص 348.

[347] القول المختصر، ص 26.

[348] عقد الدرر، ص 97، 319؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 81؛ حنفي، برهان، ص 88.

[349] عقد الدرر، ص 201؛ شافعي، بيان، ص 114؛ احقاق الحق، ج 13، ص 229.

[350] حجاز از شمال به خليج عقبه، از مغرب به درياي سرخ، از مشرق به نجد و از جنوب به عسير محدود مي شود؛ اعلام المنجد، ص 229 و به نقل حمويني،

از اعماق صنعا در يمن، تا شام را حجاز مي نامند، و تبوك و فلسطين نيز جزو آن است؛ معجم البلدان.

[351] ابن حمّاد، فتن، ص 95؛ متقي هندي، برهان، ص 141؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 64؛ القول المختصر، ص 23.

[352] خراسان در آن روزگار به سرزمين هايي از ايران، افغانستان و شوروي گفته مي شد؛ اعلام المنجد، ص 267.

[353] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 158.

[354] ارمينيه در آسياي صغير و محدود به كوه هاي آرارات، قفقاز، ايران، تركيه و رود فرات مي باشد و روزگاري حكومتي مستقل داشت و پس از انقراض امپراتوري بيزانس، اين سرزمين بين ايران، روس، و عثماني ها تقسيم شد؛ المنجد، ص 25.

[355] همان، ص 162.

[356] همان، ص 164.

[357] همان، ج 1، ص 164؛ ر. ك: عقد الدرر، ص 200؛ احقاق الحق، ج 13، ص 229.

[358] مفيد، ارشاد، ص 341؛ بحارالانوار، ج 52، ص 337.

[359] ابن طاووس، ملاحم، ص 64؛ الفتاوي الحديثيه، ص 31.

[360] ضبه نام روستايي در حجاز است كه در راه شام در ساحل دريا قرار گرفته است. در كنار آن، روستاي حضرت يعقوب به نام «بدا» قرار دارد. بني ضبّه قبيله اي است كه در جنگ جمل به پشتيباني از دشمنان علي (ع) برخاستند و بيش تر اشعار و رجزهايي كه در جنگ جمل خوانده شد، متعلّق به قبيله ضبه و ازد بود. آنان در آن جنگ گرداگرد شتر عايشه را گرفتند و از او حمايت كردند؛ سمعاني، انساب، ج 4، ص 12؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 320 و ج 1، ص 253.

[361] غني قبيله اي است كه در «هار» در سرزمين جزيرة العرب - ميان موصل و شام - زندگي مي كردند و به شخصي به نام غني بن يعصر منسوب هستند؛ سمعاني، انساب، ج 4، ص 315.

[362] باهله طايفه اي منسوب به باهلة بن أعصر مي باشد. عرب ها در آن روزگار از پيوند با اين قبيله خودداري

مي ورزيدند؛ زيرا افراد شرافتمند و محترمي در ميان آنان نبود و طايفه باهله مردمي پست بودند. حضرت علي (ع) پيش از حركت به صفين به آنان فرمود: «خدا را گواه مي گيرم كه من از شما و شما از من خشمگين هستيد، پس بياييد، حقوق خود را دريافت كنيد واز كوفه به ديلم كوچ كنيد؛ سمعاني، انساب، ج 1، ص 275؛ وقعة صفين، ص 116؛ النفي و التغريب، ص 349. ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 272؛ الغارات، ج 2، ص 21.

[363] نعماني، غيبة، ص 299؛ بصائر الدرجات، ص 336؛ حلية الابرار، ج 2، ص 632؛ بحارالانوار، ج 52، ص 363 و ج 48، ص 84.

[364] عياشي، تفسير، ج 2، ص 61؛ تفسير برهان، ج 2، ص 83؛ بحارالانوار، ج 52، ص 345.

[365] صف (61) آيه 14.

[366] بصائر الدرجات، ص 336؛ بحارالانوار، ج 52، ص 375 و ج 47، ص 84 و ج 14، ص 279.

[367] ابن حمّاد، فتن، ص 162؛ المعجم الصغير، ص 150؛ احقاق الحق، ج 13، ص 204.

[368] عقد الدرر، ص 166؛ ر. ك: عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 401.

[369] ابن طاووس، ملاحم، ص 152.

[370] المعجم الكبير، ج 9، ص 342 و مانند اين مطلب را در عقد الدرر، ص 331، از «خارجة بن الصلت» نقل شده است.

[371] الفائق، ج 1، ص 354.

[372] ابن حمّاد، فتن، ص 159؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 82.

[373] مستدرك الوسائل، ج 12، ص 335 و ج 14، ص 354.

[374] بحارالانوار، ج 52، ص 356.

[375] همان، ص 343.

[376] نعماني، غيبة، ص 308؛ بحارالانوار، ج 52، ص 361.

[377] حصيني، الهدايه، ص 31؛ ارشاد القلوب، ص 286.

[378] كمال الدين، ج 2، ص 672؛ نعماني، غيبة، ص 309؛ كامل الزيارات، ص 120؛ العدد القويه، ص 74؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 245.

[379] بحارالانوار، ج 52، ص 343؛ نورالثقلين، ج 1، ص 388؛ القول المختصر، ص 21.

[380] اثبات الهداة، ج 3، ص 549؛ نورالثقلين، ج 12، ص 388؛ مستدرك الوسائل، ج 2، ص 448.

[381] بحارالانوار، ج 14، ص 339؛ ر. ك: نعماني، غيبة، ص 311.

[382] ابن حمّاد، فتن، ص 101؛ شافعي، بيان، ص 515؛ الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 73؛ الصواعق المحرقه، ص 167؛ كنزالعمّال، ج 4، ص 589؛ ابن طاووس، ملاحم،

ص 73؛ احقاق الحق، ج 19، ص 652.

[383] نحل (16) آيه 1.

[384] تأويل الآيات الظاهرة، ج 1، ص 252؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 562؛ بحارالانوار، ج 52، ص 356.

[385] دلائل الامامه، ص 241؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 573.

[386] بصائر الدرجات، ص 144؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 523؛ تبصرة الولي، ص 97؛ بحارالانوار، ج 27، ص 41 و ج 54، ص 334.

[387] اشاره به اين آيه شريفه است: (إرَم ذاتِ العِماد الَّتي لَمْ يُخلَق مثلها في البِلاد؛ اي رسول خدا! آيا نديدي كه خداي تو مردم شهر ارَم را كه صاحب قدرت و عظمت بودند، چگونه كيفر داد؟ در صورتي كه مانند آن شهر در استحكام و بزرگي در جهان نبود). فجر (89) آيه 8. مقصود اين حديث آن است كه چنين شهر پرشكوه و با عظمتي براي عيسي (ع) دوباره آشكار مي شود و اين شهر مخفي، پديدار مي گردد.

[388] غاية المرام، ص 697؛ حلية الابرار، ج 2، ص 620؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 136؛ ر. ك: ابن طاووس، ملاحم، ص 66؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 489، 541.

[389] ينابيع المودّه، ص 401؛ ابن حمّاد، فتن، ص 98؛ متقي هندي، برهان، ص 157؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 67.

[390] نعماني، غيبة، ص 231؛ عقد الدرر، ص 226؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 539؛ حلية الابرار، ج 2، ص 628؛ بحارالانوار، ج 52، ص 353.

[391] برقي، محاسن، ص 320؛ كافي، ج 5، ص 33؛ علل الشرائع، ص 150؛ التهذيب، ج 6، ص 155؛ وسائل الشيعه، ج 11، ص 57؛ مستدرك الوسائل، ج 11، ص 58؛ جامع احاديث الشيعه، ج 13، ص 101.

[392] شايد مراد از «العرق» رگ، و كنايه از گردن زدن باشد.

[393] نعماني، غيبة، ص 285؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 543.

[394] نعماني، غيبة، ص 284؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 543.

[395] نعماني، غيبة، ص 231؛ ر. ك: التهذيب، ج 6، ص 154؛ وسائل الشيعه، ج 11، ص 57؛ بحارالانوار، ج 52، ص 353؛ مستدرك الوسائل، ج 11، ص 54.

[396] نعماني، غيبة، ص 231؛ عقد الدرر، ص 227؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 539؛ بحارالانوار، ج 52، ص 354.

[397]

بحارالانوار، ج 52، ص 349.

[398] مفيد، ارشاد، ص 364؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 265؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 255؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 253؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 527؛ بحارالانوار، ج 52، ص 338، 349.

[399] كافي، ج 8، ص 227؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 450؛ مرآة العقول، ج 26، ص 160؛ بحارالانوار، ج 52، ص 375.

[400] احقاق الحق، ج 13، ص 357؛ المحجّه، ص 429.

[401] عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 273؛ علل الشرائع، ج 1، ص 219؛ بحارالانوار، ج 52، ص 313.

[402] علل الشرائع، ج 2، ص 96؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317.

[403] نعماني، غيبة، ص 165؛ بحارالانوار، ج 52، ص 351، 361.

[404] اسد الغابة، ج 3، ص 7، 372.

[405] تنقيح المقال، ج 2، ص 246.

[406] نعماني، غيبة، ص 122؛ بحارالانوار، ج 52، ص 355.

[407] نعماني، غيبة، ص 122؛ بحارالانوار، ج 52، ص 355.

[408] نعماني، غيبة، ص 165؛ بحارالانوار، ج 52، ص 355.

[409] آل عمران (3) آيه 84.

[410] عياشي، تفسير، ج 1، ص 183؛ نورالثقلين، ج 1، ص 362؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 549؛ تفسير صافي، ج 1، ص 267؛ بحارالانوار، ج 52، ص 340.

[411] نساء (4) آيه 159.

[412] تفسير قمي، ص 146؛ احقاق الحق، ج 13، ص 332؛ العرائس الواضحه، ص 209؛ بحارالانوار، ج 14، ص 349. ابن اثير مي گويد: در آن روزگار هيچ اهل ذمّه اي نمي ماند كه جزيه بپردازد. شايد مراد اين باشد كه اهل ذمّه يا اسلام مي آوردند يا كشته مي شدند. البته رواياتي نيز برخلاف اين معنا وارد شده است؛ نهايه، ج 5، ص 197.

[413] احمد، مسند، ج 2، ص 398، 520.

[414] احمد، مسند، ج 3، ص 367؛ حاكم، مستدرك، ج 4، ص 503؛ ر. ك: ابن حمّاد، فتن، ص 159؛ ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1359.

[415] بحارالانوار، ج 52، ص 376.

[416] نهايه، ج 5، ص 197.

[417] عقد الدرر، ص 40.

[418] نعماني، غيبة، ص 283؛ بحارالانوار، ج 52، ص 357.

[419] مروج الذهب، ج 2، ص 418.

[420] بتريه يكي از فرقه هاي زيديه از پيروان كثيرالنوي مي باشند. آنان عقايد مشابهي با سليمانيه يكي ديگر از فرقه هاي زيديه دارند. در اسلام و كفر عثمان توقف و ترديد دارند. در مسائل اعتقادي مشرب اعتزال و در فروع فقهي بيش تر

پيرو ابوحنيفه هستند. گروهي از آنان نيز پيرو شافعي يا مذهب شيعه مي باشند؛ بهجة الآمال، ج 1، ص 95؛ ملل و نحل، ج 1، ص 161.

[421] ارشاد، ص 364؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 255؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 354، روضة الواعظين، ج 2، ص 265؛ اعلام الوري، ص 431؛ بحارالانوار، ج 52، ص 328.

[422] دلائل الامامه، ص 241؛ طوسي، غيبة، ص 283؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 516؛ بحارالانوار، ج 2، ص 598.

[423] نعماني، غيبة، ص 297؛ حلية الابرار، ج 2، ص 361؛ بحارالانوار، ج 52، ص 362؛ بشارة الاسلام، ص 222.

[424] همان جا.

[425] اثبات الهداة، ج 3، ص 585؛ بحارالانوار، ج 52، ص 387.

[426] نعماني، غيبة، ص 317؛ طوسي، غيبة، ص 273؛ بحارالانوار، ج 52، ص 363، 329.

[427] تفسير فرات، ص 100؛ بحارالانوار، ج 52، ص 372.

[428] كافي، ج 8، ص 227؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 450؛ بحارالانوار، ج 52، ص 375؛ تنقيح المقال، ج 2، ص 43.

[429] مرآة العقول، ج 26، ص 160.

[430] بحارالانوار، ج 52، ص 376.

[431] فتح (48) آيه 25.

[432] كمال الدين، ج 2، ص 461؛ المحجّه، ص 206؛ احقاق الحق، ج 13، ص 357.

[433] التهذيب، ج 6، ص 172؛ وسائل الشيعه، ج 11، ص 382؛ ملاذ الاخيار، ج 9، ص 455.

[434] ابن شهرآشوب، مناقب، ج 4، ص 85؛ بحارالانوار، ج 45، ص 299.

[435] اثبات الهداة، ج 3، ص 528؛ بحارالانوار، ج 52، ص 338.

[436] حجر (15) آيه 38.

[437] عياشي، تفسير، ج 2، ص 243؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 551؛ تفسير صافي، ج 1، ص 906؛ تفسير برهان، ج 2، ص 343؛ بحارالانوار، ج 60، ص 254. علاّمه سيد محمد حسين طباطبائي، روايت ديگري را به همين مضمون از تفسير قمي آورده، در دنباله آن مي فرمايد: روايات وارد شده از اهل بيت (ع) در تفسير اكثر آيات قيامت كه گاهي آيات را به ظهور حضرت مهدي (عج) و گاهي به رجعت و گاهي به قيامت تفسير مي كند، شايد بدين لحاظ است كه اين سه روز در ظاهر شدن حقايق شريكند؛ هر چند از حيث شدت و ضعف با هم اختلاف دارند؛ الميزان في تفسير القرآن، ج 12، ص 184؛

الرجعة في احاديث الفريقين.

[438] قيل: «لايترك بدعة إلا أزالها ولاسنة إلا أحياها»؛ القول المختصر، ص 20.

[439] تأويل الآيات الظاهرة، ج 2، ص 540؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 564.

[440] كشي، رجال، ص 138؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 560؛ بحارالانوار، ج 2، ص 246؛ العوالم، ج 3، ص 558.

[441] مفيد، ارشاد، ص 364؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 264؛ اعلام الوري، ص 431؛ بحارالانوار، ج 51، ص 30.

[442] التهذيب، ج 4، ص 96؛ ملاذ الاخيار، ج 6، ص 258.

[443] كافي، ج 3، ص 503؛ الفقيه، ج 2، ص 11؛ كمال الدين، ج 2، ص 671؛ وسائل الشيعه، ج 6، ص 19؛ بحارالانوار، ج 52، ص 325.

[444] صدوق، خصال، باب 3، ص 133؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 495.

[445] تذكرة الفقهاء، ج 5، ص 7. كتاب زكات؛ ر. ك: مرآة العقول، ج 16، ص 14.

[446] روضة المتقين، ج 3، ص 18.

[447] مؤمنون (23) آيه 101.

[448] دلائل الامامه، ص 260؛ تفسير برهان، ج 3، ص 120؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 402.

[449] الفقيه، ج 4، ص 254؛ صدوق، عقايد، ص 76؛ حصيني، هدايه، ص 64، 87؛ مختصر البصائر، ص 159؛ روضة المتقين، ج 11، ص 415؛ بحارالانوار، ج 6، ص 249 و ج 101، ص 367.

[450] كشي، رجال، ص 299؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 561.

[451] اثبات الهداة، ج 3، ص 496.

[452] عقد الدرر، ص 166؛ القول المختصر، ص 14.

[453] كهف (18) آيه 9.

[454] علل الشرائع، ج 1، ص 219؛ عيون أخبار الرضا، ج 1، ص 273؛ بحارالانوار، ج 52، ص 313؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 455.

[455] من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 200؛ التهذيب، ج 7، ص 179؛ وسائل الشيعه، ج 13، ص 123؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 455؛ ملاذ الاخيار، ج 11، ص 315.

[456] من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 200؛ التهذيب، ج 7، ص 179؛ وسائل الشيعه، ج 13، ص 123؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 455؛ ملاذ الاخيار، ج 11، ص 315.

[457] روضة المتقين، ج 7، ص 375.

[458] ملاذ الاخيار، ج 11، ص 315.

[459] صدوق، مصادقة لاخوان، ص 20؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 495.

[460] قرب الاسناد، ص 54، بحارالانوار، ج 52، ص 309 و ج 97، ص 58؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 523، 584؛ بشارة الاسلام، ص 234.

[461] توبه (9) آيه 36.

[462] كافي، ج 4،

ص 61؛ التهذيب، ج 4، ص 143؛ عياشي، تفسير، ج 2، ص 87؛ المحجّه، ص 89؛ تفسير صافي، ج 2، ص 341؛ تفسير برهان، ج 2، ص 121؛ نورالثقلين، ج 2، ص 213؛ بحارالانوار، ج 73، ص 143؛ مرآة العقول، ج 16، ص 193.

[463] طوسي، غيبة، ص 283؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 516؛ بحارالانوار، ج 52، ص 332.

[464] نعماني، غيبة، ص 317؛ بحارالانوار، ج 52، ص 364؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 369 و ج 12، ص 294.

[465] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 53؛ بحارالانوار، ج 52، ص 333؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 517، 556؛ الشيعة و الرجعه، ج 2، ص 400؛ ر. ك: من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 232؛ ارشاد، ص 365؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 264.

[466] مهدي موعود، ص 941؛ الغارات، ج 2، ص 324، پاورقي.

[467] بحارالانوار، ج 45، ص 189.

[468] محلّي از مسجد كه براي خليفه يا امام جماعت مي ساختند تا در حال نماز در آن جا بايستند و از دسترس دشمن دور باشند؛ فرهنگ فارسي عميد.

[469] طوسي، غيبة، ص 123؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج 4، ص 437؛ اعلام الوري، ص 355؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 208؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 412؛ بحارالانوار، ج 50، ص 215 و ج 52، ص 323؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 379، 384.

[470] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 155.

[471] روضة المتقين، ج 2، ص 109.

[472] اثبات الوصيه، ص 215؛ اعلام الوري، ص 355.

[473] عريش سايباني است كه براي محافظت خود از گرما و آفتاب مي سازند و به نقل از طريحي آن را از سعف خرما مي سازند و تا پايان فصل خرما، در آن به سر مي برند. تخريب آن شايد بدين دليل است كه مساجد پيش از ظهور امام (ع) از حالت سادگي بيرون آمده، جنبه تشريفاتي به خود مي گيرد. ويراني منابر نيز به دليل آن است كه ديگر جنبه ارشاد و هدايت مردم را ندارد؛ بلكه به وسيله اي براي تقويت فرمانروايان ستمگر و خائن و توجيهي براي نفوذ دشمنان در سرزمين هاي اسلامي تبديل شده است.

[474] من

لايحضره الفقيه، ج 1، ص 153؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 425؛ وسائل الشيعه، ج 3، ص 488؛ روضة المتقين، ج 2، ص 101.

[475] ارشاد، ص 364؛ طوسي، غيبة، ص 297؛ نعماني، غيبة، ص 171؛ اعلام الوري، ص 431؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 255؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 516؛ بحارالانوار، ج 52، ص 332.

[476] حدود آن را مرحوم صدوق و مجلسي بيان كرده اند؛ ر. ك: روضة المتقين، ج 2، ص 94؛ من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 149.

[477] كافي، ج 1، ص 397؛ كمال الدين، ج 2، ص 671؛ مرآة العقول، ج 4، ص 300؛ مجلسي اين حديث را موثق مي داند؛ بحارالانوار، ج 52، ص 320، 330، 336، 339.

[478] اثبات الهداة، ج 3، ص 585؛ بحارالانوار، ج 52، ص 389.

[479] اعراف (7) آيه 127.

[480] ارشاد، ص 344؛ روضة الواعظين، ص 265؛ بحارالانوار، ج 52، ص 332.

[481] بحارالانوار، ج 52، ص 383؛ رواياتي هم از اهل سنّت به همين مضامين وارد شده است.

[482] مجمع الزوائد، ج 7، ص 315؛ الاذاعه، ص 119؛ احقاق الحق، ج 13، ص 294.

[483] بقره (2) آيه 251.

[484] كمال الدين، ص 668؛ المحّجه، ص 429؛ نورالثقلين، ج 5، ص 242؛ ينابيع المودّه، ص 429؛ بحارالانوار، ج 51، ص 54.

[485] نعماني، غيبة، ص 159؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 544؛ بحارالانوار، ج 52، ص 362.

[486] حج (22) آيه 41.

[487] تفسير قمي، ج 2، ص 87؛ المحجّه، ص 143؛ احقاق الحق، ج 13، ص 341.

[488] كمال الدين، ص 372؛ كفاية الاثر، ص 270؛ اعلام الوري، ص 408؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 314؛ فرائد السمطين، ج 2، ص 336؛ ينابيع المودّه، ص 448؛ بحارالانوار، ج 52، ص 321؛ غاية المرام، ص 696؛ احقاق الحق، ج 13، ص 364.

[489] اثبات الهداة، ج 3، ص 496.

[490] عقد الدرر، ص 39؛ احقاق الحق، ج 13، ص 186.

[491] كافي، ج 4، ص 427؛ من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 525؛ بحارالانوار، ج 52، ص 374.

[492] ينابيع المودّه، ص 431؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 524.

[493] فردوس الاخبار، ج 4، ص 496؛ اسعاف الراغبين، ص 124؛ احقاق الحق، ج 19، ص 663؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 216.

[494] ابن حمّاد، فتن، ص 99؛ الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 78؛ القول المختصر، ص 21؛ متقي هندي، برهان،

ص 86؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 70.

[495] كمال الدين، ج 2، ص 653؛ بحارالانوار، ج 52، ص 328؛ وافي، ج 2، ص 112.

[496] كامل الزيارات، ص 30.

[497] كافي، ج 3، ص 495؛ كامل الزيارات، ص 30؛ راوندي، قصص الانبياء، ص 80؛ التهذيب، ج 6، ص 31؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 583؛ وسائل الشيعه، ج 3، ص 524؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317، 376؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 414.

[498] كافي، ج 3، ص 495؛ ارشاد، ص 362؛ التهذيب، ج 3، ص 252؛ طوسي، غيبة، ص 282؛ وسائل الشيعه، ج 3، ص 532؛ بحارالانوار، ج 52، ص 331؛ ملاذ الاخيار، ج 5، ص 475.

[499] راوندي، قصص الانبياء، ص 80؛ بحارالانوار، ج 52، ص 225.

[500] بحارالانوار، ج 52، ص 385؛ طوسي، غيبة، ص 275 با اندكي تفاوت.

[501] روضة الواعظين، ج 2، ص 337؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 452.

[502] كامل الزيارات، ص 30؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 416.

[503] طوسي، غيبة، ص 273؛ بحارالانوار، ج 52، ص 330.

[504] فضل الكوفه، ص 25؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 609؛ حلية الابرار، ج 2، ص 719؛ اعيان الشيعه، ج 2، ص 51.

[505] ابن طاووس، ملاحم، ص 83؛ ابن حمّاد، فتن، ص 160.

[506] غاية المرام، ص 697؛ حلية الابرار، ج 2، ص 620.

[507] غاية المرام، ص 697؛ حلية الابرار، ج 2، ص 620.

[508] عياشي، تفسير، ج 2، ص 32؛ دلائل الامامه، ص 274؛ مجمع البيان، ج 2، ص 489؛ ارشاد، ص 365؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 256؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 266؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 550؛ بحارالانوار، ج 52، ص 346.

[509] اثبات الهداة، ج 3، ص 573.

[510] مقداد از ياران پيامبر (ص) و علي (ع) است. در بزرگي شأن او همين بس كه طبق يكي از روايات، خداوند به سبب هفت نفر - كه يكي از آنان مقداد است - به شما رزق و روزي مي دهد و به شما ياري مي رساند و باران مي فرستد. او در موضوع خلافت و امامت اميرالمؤمنين (ع) پافشاري داشت و كوشش فراوان كرد. پيامبر (ص) درباره او فرمود: «خداوند مرا فرمان داد تا چهار تن را دوست بدارم: علي (ع)، مقداد، ابوذر و سلمان». در روايت ديگر

آمده است: «بهشت مشتاق مقداد است». (معجم رجال الحديث، ج 8، ص 314). او دوبار هجرت كرد و در جنگ هاي گوناگوني شركت جست و در جنگ بدر به پيامبر (ص) عرض كرد: ما سخن بني اسرائيل به حضرت موسي را به تو نمي گوييم؛ بلكه مي گوييم در كنار تو و در ركابت با دشمن مي جنگيم. مقداد در روزگار حكومت امير (ع) جزء شرطة الخميس بود. سرانجام مقداد در هفتاد سالگي در سرزميني به نام «جرف» در فاصله سي ميلي از مدينه به سراي جاودانه شتافت و پيكرش را مردم بر دوش گرفته و تا بقيع تشيع كردند و در آن جا به خاك سپردند. (تنقيح المقال، ج 2، ص 245؛ اسدالغابه، ج 4، ص 409).

[511] همدان قبيله اي بزرگ در يمن است. آنان پس از جنگ تبوك، نمايندگاني را به حضور پيامبر فرستادند و حضرت در سال نهم اميرمؤمنان (ع) را به يمن فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت كند. پس از قرائت پيام پيامبر (ص) همه آنان اسلام آوردند. علي (ع) در نامه اي خبر اسلام آوردن طايفه همدان را به پيامبر نوشت و در آن نامه سه بار بر همدان درود فرستاد و پيامبر (ص) پس از خواندن نامه به شكرانه اين خبر، سجده شكر به جاي آورد. (كامل ابن اثير، ج 1، ص 26، 29، 30). علي (ع) در مدح آنان چنين سروده است: «همدانيان صاحبان دين و اخلاق نيكند، دينشان، شجاعت آنان وقهرشان بر دشمنان به هنگام رويارويي، آنان را زينت بخشيده است. اگر من دربان بهشت مي بودم، به همدانيان مي گفتم: به سلامت به آن وارد شويد». (عقدالفريد، ج 4، ص 339؛ وقعة صفين، ص 274). آن حضرت در پاسخ به تهديدات معاويه، توانايي و نيرومندي قبيله همدان

را به رخ او كشيد و فرمود: «هنگامي كه مرگ را مرگي سرخ يافتم، پس طايفه همدان را بسيج كردم و آنان نيز قبيله حمير را». (وقعة صفين، ص 43). هنگامي كه علي (ع) مردم را براي جنگ با معاويه بسيج مي كرد، فردي به حضرت اعتراض كرد. و چون ممكن بود در گردآوري سپاه اختلال پديد آيد شاهدان واقعه با مشت و لگد به زندگاني او پايان دادند و حضرت ديه او را پرداخت. (همان، ص 94، 95). طايفه همدان يكي از سه طايفه اي بود كه بالاترين تعداد رزمندگان لشكر حضرت علي (ع) را تشكيل مي دادند. (همان،ص 290). در يكي از پيكارهاي صفين آنان در جناح راست، پايداري بي مانندي از خود نشان دادند؛ به ويژه هشت صد تن از جوانان همدان كه تا پاي جان پايداري كردند و صد و هشتاد نفر از آنان شهيد و زخمي شدند و يازده فرمانده از آنان به شهادت رسيد. پرچم از دست هر يك از آنان كه به زمين مي افتاد، ديگري آن را به دست مي گرفت و در پيكار با رقيب خود «اَزُد» و «بُجَيله» سه هزار از آنان را كشتند. هنگامي كه در يكي از شب هاي جنگ صفين، معاويه با چهار هزار نفر قصد شبيخون زدن به لشكر علي (ع) داشت، طايفه همدان از آن آگاهي يافت و تا صبح به صورت آماده باش به نگهباني پرداخت. (همان، ص 252، 329، 330). روزي معاويه با لشكريانش وارد جنگ با اين طايفه شد؛ ولي او نيز با شكستي چشمگير ميدان نبرد را ترك كرد و گريخت. معاويه، طايفه «عك» را به پيكار با آنان فرستاد و همدانيان چنان بر آنان هجوم آوردند كه معاويه چاره اي

جز دستور عقب نشيني نداشت. علي (ع) از آنان خواست تا سپاهيان سرزمين حمص را سركوب كنند. همدانيان بر آنان يورش بردند و پس از نبردي دلاورانه آنان را شكست داده تا نزديكي جايگاه و چادر معاويه به عقب راندند. طايفه همدان هميشه فرمانبردار آن حضرت بودند و هنگامي كه با برافراشتن قرآن ها بر نيزه در ميان لشكريان علي (ع) اختلاف نظر پديد آمد، فرمانده اين قبيله به حضرت گفت: ما هيچ اعتراضي نداريم و هر دستوري بدهي، اجرا مي كنيم. (همان، ص 434، 436، 437، 520).

[512] عقد الدرر، ص 97.

[513] نورالابصار، ص 187؛ وافي، ج 2، ص 114؛ به نقل از «فتوحات مكيّه».

[514] الدر المنثور، ج 4، ص 215؛ متقي هندي، برهان، ص 150؛ العطر الوردي، ص 70.

[515] السيرة الحلبيه، ج 1، ص 22؛ منتخب الاثر، ص 485.

[516] مفيد، ارشاد، ص 363؛ طوسي، غيبة، ص 283؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 264؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 251؛ الفصول المهمّه، ص 302؛ الايقاظ، ص 249؛ بحارالانوار، ج 52، ص 291؛ نورالثقلين، ج 4، ص 101.

[517] عقدالدرر، ص 224، 238؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 624.

[518] الفصول المهمه، ص 302؛ ابن بطريق، عمده، ص 435؛ دلائل الامامه، ص 258؛ حنفي، برهان، ص 99؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 314؛ فرائد السمطين، ج 2، ص 330؛ عقد الدرر، ص 20، 236؛ شافعي، بيان، ص 50، حاكم، مستدرك، ج 4، ص 557؛ كنز العمّال، ج 14، ص 264؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 262؛ ينابيع المودّه، ص 431؛ غاية المرام، ص 698؛ بحارالانوار، ج 51، ص 82.

[519] عقد الدرر، ص 20؛ بحارالانوار، ج 51، ص 82.

[520] ابن طاووس، ملاحم، ص 140؛ كشف الاستار، ج 4، ص 112؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 314.

[521] ابن طاووس، طرائف، ص 177.

[522] عياشي، تفسير، ج 2، ص 326؛ نعماني، غيبة، ص 331؛ اختصاص، ص 257؛ بحارالانوار، ج 52، ص 298.

[523] فردوس الاخبار، ج 4، ص 221؛ العلل المتناهيه، ج 2، ص 858؛ دلائل الامامه، ص 233؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 593؛ بحارالانوار، ج 51، ص 91؛ ر. ك: طبراني، معجم، ج 8، ص 120؛ اسدالغابه، ج 4، ص 353؛

فرائد السمطين، ج 2، ص 314؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 318؛ لسان الميزان، ج 4، ص 383.

[524] كشف الغمّه، ج 3، ص 271؛ ابن بطريق، عمده، ص 439؛ بحارالانوار، ج 51، ص 1، ابن طاووس، ملاحم، ص 142؛ فردوس الاخبار، ج 4، ص 6؛ دلائل الامامه، ص 233؛ عقد الدرر، ص 239؛ ينابيع المودّه، ص 432.

[525] نورالابصار، ص 170؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 225؛ ر.ك: فضل الكوفه، ص 25؛ اعيان الشيعه، ج 2، ص 51؛ ينابيع المودّه، ص 492.

[526] ابن حمّاد، فتن، ص 104؛ كنز العمّال، ج 14، ص 591.

[527] اثبات الهداة، ج 3، ص 574.

[528] نعماني، غيبة، ص 331؛ بحارالانوار، ج 52، ص 298 و ج 53، ص 3.

[529] طوسي، غيبة، ص 283؛ بحارالانوار، ج 52، ص 390؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 584.

[530] بحارالانوار، ج 52، ص 280.

[531] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 225.

[532] خرائج، ج 2، ص 841؛ مختصر بصائر الدرجات، ص 117؛ بحارالانوار، ج 52، ص 326.

[533] كمال الدين، ج 2، ص 653؛ العدد القويه، ص 65؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 491؛ حلية الابرار، ج 3، ص 639؛ بحارالانوار، ج 51، ص 36 و ج 52، ص 317.

[534] عقد الدرر، ص 42.

[535] مثالب النواصب، ج 1، ص 222.

[536] بحارالانوار، ج 52، ص 391؛ حق اليقين، ج 1، ص 229؛ بشارة الاسلام، ص 341.

[537] كافي، ج 8، ص 240؛ خرائج، ج 2، ص 840؛ مختصر البصائر، ص 117؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 262؛ منتخب الانوار المضيئه، ص 200؛ بحارالانوار، ج 52، ص 336.

[538] بحارالانوار، ج 53، ص 6.

[539] كامل الزيارات، ص 119؛ نعماني، غيبة، ص 309؛ كمال الدين، ج 2، ص 671؛ بحارالانوار، ج 52، ص 325؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 493؛ نورالثقلين، ج 1، ص 387؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 245؛ جامع احاديث الشيعه، ج 12، ص 370.

[540] فردوس الاخبار، ج 2، ص 449؛ احقاق الحق، ج 13، ص 351.

[541] احمد، مسند، ج 3، ص 89؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 98؛ جامع الاصول، ج 11، ص 81.

[542] نعماني، غيبة، ص 319؛ بحارالانوار، ج 52، ص 365.

[543] نعماني، غيبة، ص 318؛ بحارالانوار، ج 52، ص 364.

[544] نعماني، غيبة، ص 318؛ بحارالانوار، ج 52، ص 364.

[545] الارشاد، ص 365؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 265؛ نورالثقلين، ج 5، ص 27؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 265.

[546] مجمع البحرين، ج 6، ص 111.

[547] بحارالانوار، ج 52، ص 352.

[548] حيره، شهري در يك

فرسنگي كوفه بود كه در زمان ساسانيان در آن جا ملوك لخمي سلطنت داشتند و دست نشانده ايران بودند. خسرو پرويز در سال 602 م. اين سلسله را منقرض و حاكم براي آن تعيين كرد. بعد از آن كه حيره به دست مسلمانان افتاد، به علت بناي كوفه تنزل يافت و قبل از قرن دهم م. و قرن چهارم ه. به كلي از ميان رفت؛ فرهنگ فارسي معين، ج 5، ص 470.

[549] التهذيب، ج 3، ص 253؛ كافي، ج 4، ص 427؛ من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 525؛ وسائل الشيعه، ج 9، ص 412؛ مرآةالعقول، ج 18، ص 58؛ ملاذ الاخيار، ج 5، ص 478؛ بحارالانوار، ج 52، ص 375.

[550] احقاق الحق، ج 13، ص 312.

[551] الارشاد، ص 362؛ طوسي، غيبة، ص 295؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 537؛ وافي، ج 2، ص 112؛ بحارالانوار، ج 52، ص 330، 337.

[552] عقد الدرر، ص 159.

[553] طوسي، غيبة، ص 295؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 537؛ وافي، ج 2، ص 112؛ بحارالانوار، ج 52، ص 337.330.

[554] وافي، ج 2، ص 113، به نقل از: فتوحات مكّيه.

[555] خصال، ج 2، ص 254، ح 1051.

[556] عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 402؛ ابن حمّاد، فتن، ص 162؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 152.

[557] منن الرحمن، ج 2، ص 42؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 524؛ به نقل از: اميرالمؤمنين (ع).

[558] ابن طاووس، ملاحم، ص 71؛ احقاق الحق، ج 13، ص 186؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 27.

[559] احمد، مسند، ج 3، ص 37، 52؛ جامع احاديث الشيعه، ج 1، ص 34؛ احقاق الحق، ج 13، ص 146.

[560] كافي، ج 1، ص 25؛ خرائج، ج 2، ص 840؛ كمال الدين، ج 2، ص 675.

[561] بحارالانوار، ج 52، ص 336.

[562] عقد الدرر، ص 152؛ احقاق الحق، ج 13، ص 116؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 448، 495.

[563] كمال الدين، ج 2، ص 653؛ دلائل الامامه، ص 243؛ كامل الزيارات، ص 119.

[564] مسلم، صحيح، ج 2، ص 701؛ ترمذي، صحيح، ج 34، ص 493؛ ابويعلي، مسند، ج 11، ص 32؛ جامع الاصول، ج 11، ص 38.

[565] ابن طاووس، ملاحم، ص 97.

[566] ابن حمّاد، فتن، ص 99؛ متقي هندي، برهان، ص 78؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 70؛

ر. ك: عقدالدرر، ص 156؛ القول المختصر، ص 19؛ سفاريني، لوائح، ج 2، ص 12؛ طوسي، غيبة، ص 274؛ خرائج، ج 3، ص 1149؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 514؛ بحارالانوار، ج 52، ص 290.

[567] بحارالانوار، ج 1، ص 61؛ بيهقي، سنن، ج 9، ص 180.

[568] صدوق، خصال، باب 400، ص 255؛ الامامة و التبصره، ص 131؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 494؛ بحارالانوار، ج 52، ص 316.

[569] ينابيع المودّه، ص 422؛ المحجّه، ص 425؛ احقاق الحق، ج 13، ص 341.

[570] عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 401؛ ر. ك: احمد، مسند، ج 2، ص 437، 438؛ ابن حمّاد، فتن، ص 162.

[571] اختصاص، ص 208؛ بحارالانوار، ج 52، ص 304.

[572] طيالسي، مسند، ج 10، ص 335؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 152.

[573] ابن طاووس، ملاحم، ص 97.

[574] الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 77؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 70 و در ص 63، با اندكي تفاوت؛ احقاق الحق، ج 13، ص 154.

[575] المعجم الكبير، ج 8، ص 179.

[576] المعجم الكبير، ج 4، ص 72؛ جامع الاصول، ج 7، ص 286؛ بيهقي، سنن، ج 9، ص 180.

[577] عياشي، تفسير، ج 2، ص 62؛ نعماني، غيبة، ص 283؛ تفسير برهان، ج 1، ص 369؛ بحارالانوار، ج 52، ص 345؛ ينابيع المودّه، ص 423؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 380.

[578] مفيد، اختصاص، ص 20؛ عياشي، تفسير، ج 1، ص 64؛ نعماني، غيبة، ص 149؛ بحارالانوار، ج 52، ص 144؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 557؛ در بحارالانوار، «ينصر المظلوم» به جاي «ينصف المظلوم» آمده است؛ ر. ك: الفائق، ج 4، ص 100.

[579] سباء (34) آيه 18.

[580] آل عمران (3) آيه 97.

[581] علل الشرائع، ج 1، ص 83؛ نورالثقلين، ج 3، ص 332؛ تفسير برهان، ج 3، ص 212؛ بحارالانوار، ج 52، ص 314.

[582] ابن حمّاد، فتن، ص 98؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 69؛ عقدالدرر، ص 151؛ القول المختصر، ص 21.

[583] فردوس الاخبار، ج 3، ص 491.

[584] اثبات الهداة، ج 3، ص 55، به نقل از: عياشي، تفسير، و به نقل از: روضة الواعظين، ص 266، امام بيست و هفت نفر را ازپشت كعبه بيرون مي آورد.

[585] ابن طاووس، ملاحم، ص 202؛ دلائل الامامه، ص 307، با اندكي تفاوت.

[586] دلائل الامامه، ص 249؛ بحارالانوار، ج 52، ص 365.

[587] نعماني، غيبة، ص 319؛ دلائل الامامه، ص 249؛

اثبات الهداة، ج 3، ص 573؛ بحارالانوار، ج 52، ص 365 و ج 53، ص 91.

[588] عياشي، تفسير، ج 1، ص 64؛ بحارالانوار، ج 52، ص 224.

[589] روضةالواعظين، ص 266؛ بصائر الدرجات، ج 5، ص 259.

[590] ابن حمّاد، فتن، ص 98؛ عقدالدرر، ص 36؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 68؛ القول المختصر، ص 52.

[591] اعراف (7) آيه 95.

[592] علل الشرائع، ص 161؛ نعماني، غيبه، ص 237؛ عقد الدرر، ص 39؛ بحارالانوار، ج 52، ص 390؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 497.

[593] ابن حمّاد، فتن، ص 98؛ ابن ابي شيبه، مصنّف، ج 15، ص 196؛ احمد، مسند، ج 3، ص 5؛ ابن بطريق، عمده، ص 424.

[594] شافعي، بيان، ص 124، احقاق الحق، ج 13، ص 248؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 207.

[595] ابي داود، سنن، ج 4، ص 108.

[596] ابن طاووس، ملاحم، ص 69.

[597] عبدالرزاق، مصنّف، ج 11 ص 372؛ ابن بطريق، عمده، ص 424؛ الصواعق المحرقه، ص 164؛ بغوي، مصابيح السنه، ج 2، ص 139؛ شافعي، بيان، ص 122؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 69.

[598] كافي، ج 5، ص 285؛ التهذيب، ج 7، ص 149.

[599] نعماني، غيبة، ص 237؛ بحارالانوار، ج 51، ص 29.

[600] ابن طاووس، ملاحم، ص 70؛ بحارالانوار، ص 379؛ ر. ك: احمد، مسند، ج 3، ص 21؛ احقاق الحق، ج 13، ص 55.

[601] عقد الدرر، ص 166؛ المستجاد، ص 58، در روايت چنين آمده است: «يطاف بالمال في الحواء؛ مال را در خانه هاي محلّه مي گردانند». حواء = خانه هاي نزديك به هم و در يك محلّه را مي گويند.

[602] حاكم، مستدرك، ج 4، ص 558؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 214.

[603] مفيد، ارشاد، ص 363؛ بحارالانوار، ج 52، ص 337.

[604] مفيد، ارشاد، ص 344؛ المستجاد، ص 509؛ بحارالانوار، ج 52، ص 339؛ ر. ك: احمد، مسند، ج 2، ص 53، 272، 313 و ج 3، ص 5؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 314؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 496.

[605] بحارالانوار، ج 52، ص 345.

[606] نعماني، غيبة، ص 238؛ حلية الابرار، ج 2، ص 642؛ بحارالانوار، ج 52، ص 390؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 52، ص 352؛ ابن ابي شيبه، مصنّف، ج 3، ص 111؛ احمد، مسند، ج 4، ص 306؛ بخاري، صحيح، ج 2، ص 135؛ مسلم، صحيح، ج 2، ص 70.

[607] طوسي، غيبة، ص 114؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 502؛ بحارالانوار، ج 51، ص 75.

[608] عياشي، تفسير،

ج 1، ص 64؛ بحارالانوار، ج 52، ص 224.

[609] ابن حمّاد، فتن، ص 83؛ الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 67؛ متقي هندي، برهان، ص 118.

[610] عقد الدرر، ص 167.

[611] ابن طاووس، ملاحم، ص 68؛ عقد الدرر، ص 227.

[612] الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 168.

[613] كمال الدين، ج 1، ص 331؛ الفصول المهمّه، ص 284؛ اسعاف الراغبين، ص 152؛ وافي، ج 2، ص 112؛ نورالثقلين، ج 2، ص 212؛ احقاق الحق، ج 13، ص 342.

[614] مفيد، ارشاد، ص 362؛ طوسي، غيبة، ص 280؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 263؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 262؛ اعلام الوري، ص 430؛ المستجاد، ص 580؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 253؛ بحارالانوار، ج 52، ص 331 و ج 97، ص 385.

[615] طوسي، غيبة، ص 295؛ بحارالانوار، ج 52، ص 330، 337 و ج 97، ص 385؛ در ارشاد مفيد چنين آمده است: «اتصلت بيوت أهل الكوفة بنهري كربلا»؛ ر. ك: روضة الواعظين، ج 2، ص 264؛ اعلام الوري، ص 434؛ خرائج، ج 3، ص 1176؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 251؛ المحجّه، ص 184.

[616] هر ذراع بين پنجاه تا هفتاد سانتيمتر است؛ المنجد.

[617] التهذيب، ج 3، ص 253؛ ملاذ الاخيار، ج 5، ص 478؛ بحارالانوار، ج 52، ص 374.

[618] مفيد، ارشاد، ص 365؛ بحارالانوار، ج 52، ص 339.

[619] التهذيب، ج 10، ص 314؛ وسائل الشيعه، ج 19، ص 181؛ ملاذ الاخيار، ج 16، ص 685؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 455.

[620] مجمع الزوائد، ج 7، ص 317؛ احقاق الحق، ج 13، ص 139.

[621] عقد الدرر، ص 169؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 71 و 141.

[622] المطالب العاليه، ج 4، ص 242؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 139؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 524؛ احقاق الحق، ج 19، ص 655؛ ر. ك: احمد، مسند، ج 2، ص 262؛ بحارالانوار، ج 52، ص 345؛ احقاق الحق، ج 19، ص 169، 663.

[623] منن الرحمن، ج 2، ص 42.

[624] بحارالانوار، ج 52، ص 337؛ وافي، ج 2، ص 113.

[625] احقاق الحق، ج 13، ص 169.

[626] عقد الدرر، ص 84.

[627] مفيد، اختصاص، ص 208؛ بحارالانوار، ج 52، ص 304.

[628] فردوس الاخبار، ج 3، ص 24.

[629] ابن طاووس، ملاحم، ص 141؛ ر. ك: طوسي، غيبة، ص 115؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 504.

[630] ابن طاووس، ملاحم، ص 152؛ ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1359؛ ابن حمّاد، فتن، ص 162؛ عبدالرزاق، مصنّف،

ج 11، ص 399، با تفاوت.

[631] ابن طاووس، ملاحم، ص 152؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 255، با تفاوت؛ عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 401.

[632] ابن طاووس، ملاحم، ص 152؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 255، با تفاوت؛ عبدالرزاق، مصنّف، ج 11، ص 401.

[633] بقره (2) آيه 261.

[634] الشيعه و الرجعه، ج 1، ص 167.

[635] مُدّ، پيمانه اي است كه در عراق معادل 18 ليتر؛ فرهنگ فارسي عميد، ص 935.

[636] عقد الدرر، ص 159؛ ابن طاووس، ملاحم، ص 97؛ القول المختصر، ص 20.

[637] ابن طاووس، ملاحم، ص 125؛ الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 61؛ متقي هندي، برهان، ص 117.

[638] تحف العقول، ص 115؛ بحارالانوار، ج 52، ص 316، 345.

[639] المناقب و المثالب، ص 44؛ احقاق الحق، ج 19، ص 677؛ ر. ك: ابن ماجه، سنن، ج 2، ص 1356؛ حاكم، مستدرك، ج 4، ص 492؛ الدر المنثور، ج 2، ص 244.

[640] تفسير قمي، ج 2، ص 346؛ بحارالانوار، ج 51، ص 49، آيه در سوره الرحمن آيه 64 است.

[641] كافي، ج 5، ص 260؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 158؛ وسائل الشيعه، ج 13، ص 193؛ التهذيب، ج 6، ص 384.

[642] التهذيب، ج 6، ص 384.

[643] حاكم، مستدرك، ج 4، ص 558؛ عقدالدرر، ص 144؛ متقي هندي، برهان، ص 84؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 260؛ احقاق الحق، ج 13، ص 215، بحارالانوار، ج 51، ص 81؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 214.

[644] جامع الاحاديث، ج 8، ص 77؛ احقاق الحق، ج 13، ص 215 و ج 19، ص 681.

[645] ابن حمّاد، فتن، ص 148.

[646] ابن قتيبه، عيون الاخبار، ج 1، ص 12.

[647] ابن ابي شيبه، مصنّف، ج 15، ص 142؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 354؛ متقي هندي، برهان، ص 193.

[648] فردوس الاخبار، ج 4، ص 298.

[649] احمد، مسند، ج 3، ص 64؛ فردوس الاخبار، ج 5، ص 434.

[650] فرهنگ عميد، ج 2، ص 688.

[651] المعجم الكبير، ج 7، ص 59.

[652] مفيد، ارشاد، ص 359؛ نعماني، غيبة، ص 277؛ طوسي، غيبة، ص 267؛ اعلام الوري، ص 427؛ خرائج، ج 3، ص 1152؛ صراط المستقيم، ص 249؛ بحارالانوار، ج 52، ص 211؛ الزام الناصب، ج 2، ص 147.

[653] بحارالانوار، ج 52، ص 313؛ ابن اثير، نهايه، ج 1، ص 187.

[654] بحارالانوار، ج 52، ص 269، به نقل از: الامامة و التبصره؛ الزام الناصب، ج 2، ص 125.

[655] بيان الائمه، ج 1، ص 102.

[656] ابن طاووس،

ملاحم، ص 97.

[657] عقد الدرر، ص 159؛ القول المختصر، ص 20.

[658] مفيد، ارشاد، ص 363؛ المستجاد، ص 509؛ بحارالانوار، ج 52، ص 337؛ وافي، ج 2، ص 113.

[659] نعماني، غيبة، ص 317؛ صدوق، خصال، ج 2، ص 541؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 295؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 261؛ بحارالانوار، ج 52، ص 317.

[660] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 234؛ مفيد، ارشاد، ص 365؛ طوسي، غيبة، ص 283؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 264؛ اعلا الوري، ص 432؛ الفصول المهّمه، ص 302؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 452؛ بحارالانوار، ج 52، ص 333.

[661] خرائج، ج 2، ص 489؛ بحارالانوار، ج 53، ص 62.

[662] دوحة الانوار، ص 133؛ الشيعة و الرجعه، ج 1، ص 171.

[663] نعماني، غيبة، ص 317؛ بحارالانوار، ج 52، ص 364؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 493.

[664] نعماني، غيبة، ص 317؛ صدوق، خصال، ج 2، ص 541؛ روضة الواعظين، ج 2، ص 295؛ صراط المستقيم، ج 2، ص 261؛ بحارالانوار، ج 52، ص 335؛ به نقل از: خرائج.

[665] صدوق، خصال، ص 507.

[666] كفاية الاثر، ص 226؛ بحارالانوار، ج 27، ص 217.

[667] اسراء (17) آيه 6.

[668] كافي، ج 8، ص 206؛ تأويل الآيات الظاهره، ج 1، ص 278 و ج 2، ص 762، مختصر البصائر، ص 48؛ تفسير برهان، ج 2، ص 401؛ بحارالانوار، ج 53، ص 13 و ج 51، ص 56.

[669] ابن حمّاد، فتن، ص 104؛ البدء و التاريخ، ج 2، ص 184؛ متقي هندي، برهان، ص 163.

[670] ابن حمّاد، فتن، ص 99؛ عقد الدرر، ص 147؛ متقي هندي، برهان، ص 157.

[671] عقد الدرر، ص 149.

[672] الزام الناصب، ص 190؛ تاريخ ما بعد الظهور، ص 881.

[673] درباره رجعت امام حسين (ع) به كتاب ستاره درخشان نوشته مرحوم آية اللَّه والد مراجعه شود.